"De rechtspraak leent zich natuurlijk niet voor 'computer says no'-achtige scenario's"

De rechtspraak experimenteert met slimme technologie. Terecht, vindt Jozua van der Beek, want technologie kan rechters en partijen helpen. Tegelijk zijn voorzichtigheid en zorgvuldigheid geboden.

Op 9 januari 2018 maakte de Raad voor de rechtspraak bekend dat het realiseren van digitaal procederen door de rechtspraak complexer is dan was voorzien en daardoor meer tijd en geld kost.

Er is ook goed nieuws op het gebied van Kwaliteit en Innovatie (KEI). Op 22 januari 2018 maakte de Hoge Raad bekend dat uit een evaluatie is gebleken dat advocaten die in civiele vorderingszaken gebruik maken van het digitale portaal van de Hoge Raad tevreden zijn over de werking ervan. Gebruiksgemak, eenvoud, snelheid en 24/7 beschikbaarheid behoren tot de belangrijkste pluspunten.

Bovendien kijkt de rechtspraak alvast verder vooruit. In het rapport Verder bouwen aan het huis van de rechtsstaat, scenarioplanning rechtspraak 2030 van de Raad voor de rechtspraak uit april 2017 staat onder meer dat de rechtspraak goed eraan doet 'op kleine schaal en zorgvuldig' te experimenteren met slimme technologie.

Ook de Dag van de Rechtspraak op 28 september 2017 stond in het teken van de toekomst. In een experiment werden twee rechtszaken zowel aan de echte rechter als aan een computer voorgelegd. Volgens de Raad voor de rechtspraak laat het experiment zien dat het ambacht van de rechter noodzakelijk is. Zaken zijn vaak juridisch zo complex dat een computer op het verkeerde been wordt gebracht. Daarnaast zorgt een rechter van vlees en bloed dat de mens en maatschappij centraal staan, en niet de regeltjes alleen. Toch geeft de manier waarop de computer de werkelijkheid probeert te benaderen een blik in de toekomst en biedt dit gelegenheid voor discussie over dit soort vraagstukken, aldus de Raad.

'Computer says no'-achtige scenario's

Het is lovenswaardig dat de rechtspraak dergelijke experimenten uitvoert. In de nabije toekomst zal slimme technologie nuttige assistentie aan de rechter kunnen bieden. Uiteraard brengt het gebruik van slimme technologie door de rechtspraak ook risico's mee. Voorzichtigheid en zorgvuldigheid zijn geboden.

Als ik het goed begrijp (en ik moet hierbij vermelden dat ik bepaald geen technologiedeskundige ben), is een van de risico's dat slimme technologie vaak werkt als een 'black box'. Er bestaat dan onvoldoende inzicht in de wijze waarop slimme technologie tot een bepaald resultaat komt. De rechtspraak leent zich natuurlijk niet voor 'computer says no'-achtige scenario's uit de comedyserie Little Britain. De rechter dient niet alleen tot een rechtvaardig oordeel te komen, maar dient zijn oordeel bovendien van een zodanige motivering te voorzien, dat deze voldoende inzicht geeft in de daaraan ten grondslag liggende gedachtegang om deze zowel voor partijen als voor derden, daaronder begrepen de hogere rechter, controleerbaar en aanvaardbaar te maken.

Bij deze experimenten zal telkens moeten worden onderscheiden welke werkzaamheden van de rechter zich al dan niet zouden kunnen lenen voor ondersteuning door slimme technologie.

Voor zover deze technologie alleen slimmer dan de huidige zoekmachines zoekt in juridische bronnen en daarbij als een soort digitale markeerstift functioneert, zullen aan dergelijke experimenten weinig (extra) risico's zijn verbonden. Deze inzet van slimme technologie is immers zeer vergelijkbaar met de huidige zoekmachines en bovendien goed controleerbaar.

Daarnaast biedt digitaal procederen de mogelijkheid om slimme technologie toe te passen op procesdossiers. Zo is voorstelbaar dat deze technologie uit het procesdossier een overzicht van de vaststaande en betwiste feiten, de vorderingen en verweren van partijen en de daaraan ten grondslag liggende rechtsgronden destilleert. Omdat bijvoorbeeld de vraag of een stelling in voldoende mate is onderbouwd of betwist alleen kan worden beantwoord door uitleg van de processtukken, zal slimme technologie de rechter slechts kunnen ondersteunen bij zijn eigen bestudering van het procesdossier. Ook deze resultaten zijn goed controleerbaar.

Uitkomsten van slimme technologie controleren

Zeker zodra slimme technologie meer doet en de uitkomsten minder goed controleerbaar zijn, is extra grote voorzichtigheid en zorgvuldigheid geboden. Het is voorstelbaar dat slimme technologie bepaalde ruwe conclusies trekt uit de eerder genoemde overzichten van juridische bronnen respectievelijk stellingen van partijen uit het procesdossier. Hiermee zou wellicht 'op kleine schaal en zorgvuldig' (zoals door de Raad voor de rechtspraak aangeduid) kunnen worden geëxperimenteerd door bijvoorbeeld deze niet-bindende uitkomsten van slimme technologie na een eerste schriftelijke ronde in een civiele procedure met partijen te delen. Vervolgens zouden partijen zich kunnen uitlaten over deze uitkomsten. Op deze wijze zou slimme technologie zowel de rechter als partijen kunnen ondersteunen, terwijl door de controleerbaarheid en het niet-bindende karakter de risico's beperkt lijken te blijven. Een goed begrip van de precieze werking van slimme technologie is essentieel om de bruikbaarheid voor de rechtspraak beter te kunnen beoordelen. Experimenten zullen helpen bij het verkrijgen van meer inzicht daarin.

Het siert de rechtspraak dat zij ondanks tegenslagen onverminderd doorgaat met het realiseren van digitaal procederen en alvast verder vooruit kijkt en experimenteert met slimme technologie. Het door de Raad voor de rechtspraak genoemde 'verder bouwen aan het huis van de rechtsstaat' is een waardevolle investering.

Lees ook:

• Mr. Jozua van der Beek: "Modernisering civiel bewijsrecht: komt de waarheid beter aan het licht?"
• Mr. Jozua van der Beek: "Wie verder denkt over het recht, moet ook verder denken over de feiten"
• Mr. Rogier van Dam: "De toekomst van de rechtspraak: voorbij KEI"