Bij de opening van InScience stapt Peter Hagoort voor de zoveelste keer het podium op, dit keer bij de negende editie van filmfestival. Sinds het begin is hij voorzitter van het festivalbestuur, maar dit is een ander stokje dat hij overdraagt. Vorig jaar nam hij afscheid als directeur van het Donders Instituut, in september volgt zijn afscheidsrede als hoogleraar Cognitieve Neurowetenschappen en bij InScience zet hij nu een punt achter negen jaar voorzitterschap. “Je moet op tijd ruimte maken”, zegt Hagoort. Hij staat nog een laatste keer in theater LUX om hoogwaardigheidsbekleders te ontvangen, de burgemeester van Nijmegen, de rector van de universiteit. Na 20 jaar leidinggeven is het publieke podium hem net zo vertrouwd als het lab. Maar een beetje meer gespannen dan normaal nu zijn openingsact op InScience nadert. “Het is altijd spannend om het brein in actie te laten zien,” zegt hij.
Wetenschap in actie
Het openingsprogramma van InScience heet 'Brain Landing'. Het publiek in de bomvolle grote zaal van LUX maakt via een scherm kennis met Diede, de deelnemer die twee kilometer verderop, in een lab van Donders, een MRI-scanner in gaat. Het scherm in LUX toont Diede's hersenen terwijl zij filmbeelden bekijkt - dezelfde zeven filmfragmenten uit het InScience programma die het publiek ook te zien krijgt. Als een spreekstalmeester leidt Hagoort het publiek door de beelden. “We zien in Diede's hersenen de reactie op de beelden en dit geeft een indruk van hoe de verwerking van filmbeelden in je eigen hersenen gebeurt,” legt hij uit.
“Houston, kunnen we beginnen?!”, roept Hagoort vanaf het podium naar Donders' onderzoekers, die druk bezig zijn Diede's hersenbeelden naar LUX te sturen. Duimen omhoog in het controlecentrum. De hersenen van Diede worden geel (de visuele cortex) en rood (onze audioverwerking onder het schedeldak bij de oren). De onderzoeker gaat laag voor laag door Diede's hersenen, het publiek gefascineerd door het kleurenspel. De missie was een succes, Hagoort en zijn team bij Donders hebben het kunstje geflikt. “Dit is een beetje anders dan wat je als wetenschapper gewend bent,” zei Hagoort vooraf. “Normaal gesproken presenteren we de resultaten van ons onderzoek in een artikel of anderszins. Dat heb je onder controle, maar wat we hier doen is inzicht bieden in het proces van wetenschap. Er is geen garantie op een goede uitkomst, en dat is best spannend.” Wetenschap in actie dus, en hoewel de presentatie misschien mislukt, is dit waar het allemaal om draait, legt Hagoort uit. “We zijn Donders begonnen zonder precies te weten waar we zouden eindigen, zonder garantie op succes. Maar dat hoort bij het spel. Zonder dit risicovolle onderzoek komen we niet verder in wetenschap en kennisontwikkeling.”
Hersentransplantatie
Tijdens de borrel na afloop in LUX wordt Hagoort niet moe om vragen van omstanders te beantwoorden. Velen hebben deze avond voor het eerst een brein - en met enige fantasie hun eigen brein - in actie gezien. Er is verbazing, maar ook bezorgdheid. “Peter, stel je voor dat je op het podium plotseling ontdekt dat Diede een hersentumor heeft. Dat zou je toch niet willen?” vraagt een van de gasten. Hagoort kan de gast geruststellen: vooraf hebben we een hersenscan bij Diede gemaakt. “Haar hersenen zijn 'schoon', anders hadden we haar niet aan het publiek blootgesteld”, zegt hij. Een andere gast zet vraagtekens bij de intimiteit: “Het is niet niks als je anderen zomaar een kijkje in je hersenen gunt, het lijkt een beetje gênant. Hoe bewaak je die grenzen?” Hagoort pareert ook deze vraag, die al vaker is gesteld. “Ik zie het niet als iets intiems. Vergelijk het met een scan van een maag: dat zien is voor mij vooral iets fascinerends, de hersenen zijn ook een orgaan.” Het zou anders zijn als de beelden in LUX Diede's emoties verraadden, of haar gedachten of dromen. “Maar dat kunnen we niet zien, het enige wat we nu kunnen observeren is de reactie in de hersenen op verschillende prikkels. Wat we zien is de noodzakelijke voorwaarde voor het hebben van ervaringen, niet de ervaringen zelf.”
Aan het eind van de avond - Hagoort was geen moment vrij van omstanders - kijkt hij tevreden terug. Wat is de meest interessante vraag die hem ooit is gesteld op een avond als deze? Die vraag leverde hem een mooie denkoefening op: wat gebeurt er als je de hersenen van de ene persoon implanteert bij de andere? Word je dan gelijk aan die persoon? Zeker niet, was het antwoord, dat Hagoort uitwerkte in een kort verhaal. Daarin verhuizen de hersenen van toponderzoeker en minister Robbert Dijkgraaf naar de schedel van Richard de Mos, een voormalig wethouder van Den Haag met een wat schimmig imago. De Mos zal zeker niet dezelfde zijn, legt Hagoort uit: zijn geheugencapaciteit zal bijvoorbeeld veranderen, net als zijn snelheid van informatieverwerking en emotieregulatie. Maar hij zal geen nieuwe Dijkgraaf worden, want ieders brein is ingebed in een omgeving. De externe impulsen in het brein van Dijkgraaf - zijn tuin, familie, collega's, huisdieren en wat al niet - oefenen invloed uit op de persoon, en die omgevingsaspecten worden niet getransplanteerd. Hagoort zou het experiment graag een keer uitvoeren, maar hij beseft dat het nooit zal gebeuren. “Het moet een droomexperiment blijven, we gaan hier geen schedels voor lichten,” zegt hij.
Maanlanding
Eerder op de avond, als Hagoort het podium krijgt om InScience te openen, wordt het publiek verrast met een filmpje over de eerste maanlanding, in 1969 door Apollo 11. “Met grote slaperige ogen bleef ik tot diep in de nacht wakker om het te volgen”, blikt hij terug op dat moment. “Ik was een jonge knaap en kon mijn ogen er niet vanaf houden.” De 'giant leap for mankind' (de woorden van Neil Armstrong toen hij de eerste stap op de maan zette), heeft ook een grote stempel op Hagoort gedrukt. Wat hem als wetenschapper altijd heeft gedreven, is zijn fascinatie voor het brein. “Je een weg banen door de jungle in de hoop iets te vinden, de spanning van die reis.” Die fascinatie is onverminderd, zelfs na 20 jaar onderzoek bij Donders. “Stel je voor: 86 miljard zenuwcellen in dat ene orgaan, een streng van honderdduizend kilometer bedrading als je de verbindingen tussen alle neuronen achter elkaar legt. Ons brein is verreweg het meest complexe orgaan in het universum dat we kennen.”
Hagoort eindigde zijn opening met het gedicht 'Biologie voor de jeugd' van Leo Vroman uit 1985. Daarin beschrijft de dichter-wetenschapper zijn verwondering over wat er zich afspeelt onder de hersenpan, “het schedeldoosje dat we niet meer hoeven te openen”. Hagoort heeft dit gedicht al vaak in toespraken ter sprake gebracht; het blijft hem ontroeren. “In de tijd van Vroman konden we niet in de hersenen kijken zonder het doosje te openen, nu kunnen we dat wel. We kijken in de gezonde hersenen maar laten het schedeldoosje gesloten. Vroman had zich dat zo'n 40 jaar geleden niet kunnen voorstellen. Maar zelfs nu we veel meer kennis hebben dan Vroman toen, blijft de fascinatie. Het is allemaal nog veel ingewikkelder dan we aanvankelijk dachten.” Er blijft ruimte voor poëzie, zegt Hagoort. Sterker nog, hij beheerst zelf de kunst van het schrijven en heeft een klein oeuvre aan poëzie over het brein op zijn naam staan.
Onvermoeibaar
Degenen die al jaren met Hagoort samenwerken binnen InScience getuigen allemaal van zijn harde werken om financiën voor het festival binnen te halen en prijzen zijn ambassadeurschap voor het brein. Hagoort ademt de geest van het festival, zegt InScience-directeur Daisy van de Zande. “De filmcultuur en wetenschap zijn in dit feistval onlosmakelijk met elkaar verbonden. Mensen zijn altijd op zoek naar antwoorden op nieuwe fundamentele en praktische vragen.” Co-directeur Ybo Buruma, een rechter van de Hoge Raad der Nederlanden: “Hagoort werkt onvermoeibaar, in de overtuiging dat zijn vakgebied zo leuk is.” Van de Zande voegt toe: “Hij benadrukt de wonderen van zijn vak, precies wat de combinatie met film zo natuurlijk maakt. Donders staat ook voor beeldvorming, dat doen wij ook.”
Toen Hagoort vooraf werd gevraagd welke setting zijn voorkeur had voor dit afscheidsportret, hoefde hij niet lang na te denken: een publieksfestival. Vanavond laat hij opnieuw zien dat zo'n festival hem goed ligt. Ook neemt hij het podium om verantwoording af te leggen voor de vele miljoenen die jaar in jaar uit naar Donders stromen om nog dieper in het brein te kijken. Maar hij zoekt steun voor die uitgaven niet in beloften van genezingen voor hersenaandoeningen die de wetenschap al zo lang voor een raadsel stellen, zoals Alzheimer, of neurologische ziekten als ALS. Nee, het pad dat hij kiest is fascinatie, zoals de fascinatie van het kind dat droomde van een reis naar de maan. Die droom is uitgekomen, de droom van Donders zal ook uitkomen. “Onze fundamentele wetenschap van vandaag is de kennis van morgen, waar we allemaal van gaan profiteren. Dat vereist geduld, hersenonderzoek is relatief jong. We kunnen immers pas sinds 20 jaar in de doos van Vroman kijken.”
Zilveren medaille Radboud Universiteit
Peter Hagoort, een van de oprichters van het Donders Instituut, ontving de zilveren Radboud Universiteitsmedaille. Hij ontving de medaille tijdens de opening van het Academisch Jaar op 4 september 2023. De jury waardeert Hagoort als een uitzonderlijke wetenschapper, die in drie decennia een omvangrijk wetenschappelijk oeuvre heeft opgebouwd met wereldwijde impact, en met grote betekenis voor de Radboud Universiteit in het algemeen. Hij is een getalenteerd leider die zijn collega's inspireert en adviseert in moeilijke situaties. Hagoort heeft ook generaties studenten en onderzoekers geïnspireerd, evenals duizenden mensen buiten de wetenschap.
