2009. God scheidt hemel en aarde

Op 9 oktober 2009 hield hoogleraar Oude Testament, Ellen van Wolde haar oratie over de eerste drie zinnen van Genesis. Het Hebreeuwse woord 'bara' is volgens Van Wolde verkeerd vertaald. Het betekent niet scheppen maar scheiden. Die conclusie leverde wereldnieuws op. Van Wolde kijkt nu jaren later terug op dat onderzoek.

Door Ignace de Haes

Wat is de reden waarom je de eerste zin van de bijbel wilde onderzoeken?

Ik heb altijd al een zwak gehad voor Genesis 1. Reeds als student heb ik er werkstukken over geschreven. En ik kende toen natuurlijk alleen de gebruikelijke uitleg. Later toen ik beter Hebreeuws kende en ontdekte dat veel van de conventionele opvattingen over de bijbel meer het product zijn van de latere christelijke interpretaties dan van de Hebreeuwse grondtekst, ging ik me meer verdiepen in Genesis 1.

De tekst bleek complexer dan ik dacht. Telkens weer ontdekte ik er nieuwe elementen in. In de literatuur bleken deskundigen steeds nieuwe facetten naar voren te halen die me ontgaan waren. Toen me duidelijk werd dat de eerste drie verzen helemaal niet zo eenduidig waren als ik altijd had aangenomen, en "in het begin schiep God de hemel en aarde" ook zoiets kon betekenen als "in een begin schiep God" en ook "in het begin van het scheppen van God", ging ik aan de slag. Het probleem is dat er geen bepaald lidwoord bij “begin” staat en dus kan betekenen "in een begin" of "in een begin van (een bepaalde handeling)". En zo bleken er andere zaken onduidelijker dan ik dacht. Toen ik later, veel later, bezig was aan een monografie over een cognitief taalkundige analyse van bijbelteksten, besloot ik deze benadering ook toe te passen op Genesis 1:1-3.

Wat deed het met je toen je er achter kwam dat 'bara' niet scheppen maar scheiden betekent?

Weet je, zoiets gaat geleidelijk. Een eerste stap was dat ik me afvroeg hoe je de betekenis van woorden uit een oude, niet meer gesproken taal kunt achterhalen, zonder alle moderne ideeën erop te projecteren. Hoe weet je nu of die mensen met scheppen hetzelfde bedoelen als wij? Is het altijd een “maken uit niets”? En toen bleek al gauw dat al decennia lang bekend was dat er in Genesis 1 helemaal geen  sprake is van een “scheppen uit niets” (creatio ex nihilo), maar dat dat idee pas veel later in de Griekse tijd is ontstaan. Maar wat staat er dan? Er staat dat er eerst water was, een enorme watermassa waarin God iets maakte.

De tweede stap was het Hebreeuwse woord bara, dat altijd met scheppen vertaald was. Al gauw bleek dat dit woord minder simpel was dan ik dacht. Heel veel, maar dan ook heel veel woorden met de stam bar betekenen scheiden. Niet alleen in het Hebreeuws, maar in veel talen uit het oude Nabije Oosten. En het bleek ook dat de intensieve vorm die het Hebreeuws kent (te vergelijken met het verschil tussen “doden” en “vermoorden”, “snijden” en “klieven”) in het geval van bara “een scheiding/open ruimte in het bos maken” betekent (in het Engels “to clear”). Maar dan moet de eenvoudige, niet eenvoudige vorm ook iets met scheiden te maken hebben.

Een derde stap was dat ik scheppingsverhalen uit Mesopotamië en Egypte ging lezen en die bleken zeer vaak te beginnen met een godheid die een scheiding maakt tussen de hemel en de aarde. En toen viel het kwartje: dat staat er ook in Genesis 1:1! “In een begin maakte God een scheiding tussen de hemel en de aarde” of “in het begin van het scheiden van de hemel en de aarde”. Hoe voelde ik me toen, vraag je. Verbaasd, vooral, dat het zo’n simpele oplossing was, en dat het plaatje nu compleet was. Naarmate ik meer controleerde, en zekerder van mijn zaak was, werd ik steeds opgetogener.

Besefte dat je hiermee al een eeuwenlang gekende godsbeeld omver aan het schoppen was?  Wat deed je met de kritiek?

Nee, ik denk niet dat ik dat meteen besefte. Dat kwam pas later, toen de kranten er aandacht aan besteed hebben, en mensen over me heen begonnen te vallen, omdat het voor hen heiligschennis was wat ik zei. Dat was mede mogelijk gemaakt door de krantenkop die Trouw op de voorpagina had geplaatst: “God heeft niet de wereld geschapen”. De meeste mensen lazen natuurlijk niet verder dan de kop. Als ze dat wel gedaan hadden, hadden ze kunnen ontdekken dat ik zei dat Genesis 1:1 een beeld laat zien van een grote watermassa waarin God een scheiding maakte tussen hemel en aarde. Later (in vers 6) maakte hij de hemel als een soort gewelf om het water van boven tegen te houden, en liet hij de aarde uit het water tevoorschijn liet komen.

Ik was in eerste instantie gepikeerd over de kop in Trouw, en door de soms ook wel hilarische reacties. Ik was vervolgens verbaasd over allerlei deskundigen die zich er tegen aan bemoeiden en zeiden dat het niet waar was, of dat dat al eeuwen eerder beweerd was. Dat ergerde mij. Tegelijkertijd was ik ook blij met de aandacht die dit onderzoeksresultaat trok. En achteraf gezien moet ik vooral zeggen dat het me deugd deed dat het zoveel mensen tot reflectie heeft aangezet.

Wat is de betekenis voor jou dat bara scheiden betekent?

Deze vraag laat zich op twee manieren beantwoorden. Enerzijds, wat betekent het voor mij dat de tekst iets anders betekent dan ik altijd gedacht had en dat dat door een secure analysemethode aangetoond kan worden: dat maakt me blij. Het is het aantrekkelijke van het het vakgebied, dat je iets nieuws kunt aantonen. Dat je je steeds opnieuw kunt laten pakken door zo’n tekst. Hier staat dus nu (volgens mij): God maakte eerst een scheiding en daarna maakte of schiep hij verscheidene onderdelen. Kortom, eerst scheiding, dan schepping.

Anderzijds betekent het voor mij dat ik nu een heel ander plaatje in mijn hoofd heb van wat zo’n tekst die meer dan tweeduizend jaar geleden geschreven is, in die tijd opgeroepen kan hebben. En dat zo’n beeld door alles wat daarna in de geschiedenis, van kunsten tot preken en kerkelijke geschiedenis, en discussies in de natuurwetenschappen veranderd is. En tenslotte, persoonlijk vind ik dit een veel mooier, aangrijpender beeld. Waarom denken veel mensen dat als iets uit niets komt, dat dat groter of indrukwekkender is? Fascinerend vind ik het verlangen van velen naar absoluutheid: uit helemaal niets maakt God helemaal alles. Alsof de handeling kleiner wordt als dat niet het geval is.

Heb je nu zoveel jaren later nog iets over op te merken?  Of heb je nog iets anders toe te voegen?

O ja. Ik ben gaan onderzoeken of dit woord bara in andere teksten in de bijbel ook ‘scheiden’ betekent. En wat het gevolg is voor het verstaan van die teksten, en voor onze kennis van de Hebreeuwse taal. Bijvoorbeeld, aan het einde van het verhaal in Genesis 1 staat in de standaardvertaling: “dit is de geschiedenis van de hemel en de aarde in hun geschapen worden”. Dat wat hier met een passieve vorm “geschapen worden” vertaald is, staat in het Hebreeuws in bepaalde werkwoordsvorm, de Nifal, en die ben ik wat verder gaan onderzoeken. Hetgeen geleid heeft tot een aantal artikelen, congresbijdragen etc., en tot het inzicht dat deze vorm geen passief uitdrukt maar een ‘middle voice’ en dit leidt tot de vertaling “dit is de geschiedenis van de hemel en de aarde toen zij uiteengingen”. Ook in andere bijbelteksten blijkt bara steeds “scheiden” te betekenen. Er staat dus in die teksten echt anders dan veel bijbelvertalingen doen vermoeden.

Wat ik ook geleerd heb van dit hele traject is dat veel mensen, die echt wel geïnteresseerd zijn in de teksten van de Hebreeuwse bijbel, zich niet veel gelegen laten liggen aan rationele argumenten. Soms omdat mensen die argumenten niet overtuigend vinden, maar vaak ook omdat het voor hen eerder geloofsteksten zijn, waarbij elke verandering van een klassiek beeld bedreigend is.

I