1942. Titus Brandsma: een heilige hoogleraar

Op 19 januari 1942 werd professor Titus Brandsma o.carm door de Gestapo gearresteerd. Na verschillende tussenstations kwam hij in juni 1942 in Dachau aan, waar hij op 26 juli 1942 om het leven kwam. Op 15 mei 2022 werd hij heilig verklaard.

Door Inigo Bocken

Over Titus Brandsma doen veel verhalen de ronde en ook vandaag nog, bijna tachtig jaar na zijn overlijden, duiken er steeds weer nieuwe op. Sinds her en der rondzingt dat ik vanuit het Titus Brandsma Instituut bezig ben een intellectuele biografie te schrijven over deze karmeliet en hoogleraar filosofie – bijna heilig – word ik regelmatig gecontacteerd door mensen die graag nog hun persoonlijke getuigenis ergens willen neerleggen. Het is bijzonder hoe in het meest geseculariseerde land van de wereld nog steeds mensen te vinden zijn voor wie professor Brandsma o.carm een zo onvergetelijk mens geweest is dat als een heilige over hem gesproken wordt – ontmoetingen die levenslange sporen trekken in de ziel.

Annie, het buurmeisje van Brandsma

In het kader van mijn studie kwam ik in gesprek met mevrouw Annie Zondag (*31 mei 1930), die als kind verschillende jaren Brandsma’s buurmeisje was – in de tijd dat hij woonde in het karmelietenklooster Doddendaal, in het centrum van Nijmegen. Haar verhaal werpt een heel eigen licht op professor Brandsma, die tussen al zijn drukke bezigheden voor de mensen om hem heen tijd maakte. Tussen haar negende en elfde jaar bracht zij regelmatig Brandsma’s brieven naar de post – dat bespaarde de hardwerkende karmeliet weer tijd en daar had hij wel een reep chocolade voor over. Zijn milde vriendelijkheid is zij nooit vergeten. Brandsma was ook regelmatig te gast bij de familie. De anders altijd glimlachende karmeliet had dan soms ernstige gesprekken met haar vader, die in die vroege oorlogsjaren een Joodse jongen in de kelder van zijn huis liet.

Op 19 januari 1942 was de toen 11-jarige Annie getuige van de arrestatie van Titus Brandsma. Hij had haar nog aangekeken met dezelfde glimlach als altijd. Pas later zou ze vernemen welk lot professor Brandsma had moeten ondergaan. Vergeten zou ze hem nooit meer.

Actief in een samenleving in crisis

Wat Annie Zondag ook niet wist: in die laatste jaren had Titus Brandsma steeds meer te lijden van zijn gezondheid. Zijn lichaam was altijd al weerbarstig geweest. Het was de reden geweest waarom hij, als oudste zoon, de boerderij van zijn ouders in het verre Friesland niet had kunnen overnemen en ingetreden was in de orde der Karmelieten. Al vanaf jonge leeftijd stond Brandsma’s contemplatieve leven in het teken van maatschappelijke actie. Hij zette zich in voor de meest uiteenlopende maatschappelijke organisaties. Voor Brandsma was het belangrijk niet in de ivoren toren van de universiteit te blijven. Hij zag het als zijn roeping om de gedachten die hij vond in oude teksten productief te maken in een samenleving die zich in crisis verkeerde en waar het tromgeroffel van het nationaal socialisme al in de jaren vóór de bezetting door nazi-Duitsland, duidelijk hoorbaar was.

Het gevaar van het nationaal socialisme

Brandsma gaf ook verschillende jaren na elkaar college over het nationaal socialisme om zijn studenten inzicht te geven in de maatschappelijke gevaren die op de loer lagen.

De dreiging door de nationaal socialistische ideologie ging hem steeds meer aan het hart. Als adviseur van de katholieke journalistenvereniging maakte hij eind 1941 en begin 1942 een reis langs de redacties van verschillende katholieke kranten. In die dagen moet Annie Zondag hem zeker gemist hebben. Meestal zat hij gewoon thuis te werken, aldus haar getuigenis. Hij zat daar dan tussen stapels papieren en boeken. Nog eenmaal zag zij de weerloze karmeliet, weggevoerd naar een auto voor een reis die hem uiteindelijk tot in Dachau zou brengen.

Op weg naar Dachau

Volgens talloze getuigenissen in de verschillende kampen waar Brandsma moest verblijven, bleef hij altijd overeind, zelfs in de moeilijkste omstandigheden. Op Goede Vrijdag 1942 hield hij zelfs nog een – clandestiene – lezing in het Kamp Amersfoort, over een geleerd onderwerp – of de Moderne Devotie nu een mystieke dan wel een ascetische beweging is. Maar het was in die lezing vooral het lijden dat centraal stond. Ook de mystici hebben geleden – door hun verlangen naar God, waren ze genoodzaakt zich te ontdoen van alle veilige levensbeelden waarmee mensen het leven proberen te ordenen. Mystici beschrijven het lijden dat gepaard gaat met het moeten loslaten van al die veilige beelden. De toehoorders, waaronder de bekende historicus Jan Romein, begrepen heel goed de diepe vertroosting die van deze woorden uitging. Uiteindelijk moest Brandsma zijn leven zelf uit handen geven op 26 juli 1942, vermoedelijk door een injectie. Annie Zondag zou zijn herinnering tot op hoge leeftijd in haar hart bewaren. Het beeld van zijn innerlijke kracht zou uiteindelijk ook zijn gewelddadige dood overwinnen.