2001. De zoektocht naar spiritualiteit

In februari 2001 nam ik de trein naar mijn woonplaats Den Bosch. Toevallig kwam ik tegenover Kees Waaijman te zitten. Hij was hoogleraar spiritualiteit. Ik zei tegen hem: 'ik weet niet wat de definitie van spiritualiteit is. Wat ik wel weet, is dat het in de lucht zit en veel mensen er iets mee hebben. Waarom starten we geen nieuwe opleiding spiritualiteit?'

Kees zag het wel zitten en we gingen met het idee naar de decaan Hans van der Ven. In zijn kenmerkende vasthoudende stijl zorgde hij ervoor dat de masteropleiding 'Interreligieuze Spiritualiteitsstudies' in september 2001 van start ging. Hij besprak het plan met de hoogleraren tijdens een heidag, en ’s avonds laat, na de nodige glazen wijn, was de zaak beklonken.  Interreligieus omdat de opleiding bij het toenmalige Instituut van Religiestudies werd ondergebracht.

Door Ignace de Haes

Zoals ook in  Dagblad Trouw  vermeld staat was de master spiritualiteit de eerste 'losse' master aan de universiteit. Nu is het gemeengoed om na een bachelor (eventueel met een premaster) naar een andere master over te stappen. Toen was het zo dat een student met een niet verwant HBO-diploma eerst een programma van 120 EC moest doorlopen en een student met een WO-diploma een programma van 90 EC.  Programma's die veel zwaarder zijn dan de huidige premasters van 60 EC.

Advertentiecampagne

Met een advertentiecampagne werden nieuwe studenten naar de universiteit gelokt (zie voorbeeld van een advertentie). De campagne had succes. Zo'n veertig studenten begonnen in Nijmegen te studeren. Vooral de advertenties in de VPRO-gids leverden veel nieuwe studenten op: een nieuwe zeer kritische populatie van wat oudere studenten uit de Randstad die niet alles voor zoete koek slikten wat de docenten vertelden. Zij hadden namelijk ook al een idee wat spiritualiteit (wel of niet) was. Er werden veel discussies gevoerd met de docenten, want ook de docenten hadden geen coherente definities over wat spiritualiteit nu eigenlijk behelsde. Kortom, het werd een enorme zoektocht. Spiritualiteit hing inderdaad in de lucht, maar niemand wist precies waar ze hing en hoe ze eruit zag.

De definitie: een godmenselijk betrekkingsgebeuren

De autoriteit op het gebied was natuurlijk Kees Waaijman. Hij wàs de hoogleraar Spiritualiteit en ook nog directeur van het Titus Brandsma Instituut. Hij gaf het vak Inleiding in de Spiritualiteit en heeft in het jaar 2000 het handboek: 'Spiritualiteit, vormen, grondslagen, methoden' (Uitgeverij Kok) geschreven. Waaijman wist precies wat spiritualiteit was. Hij had een heldere definitie. Spiritualiteit is een godmenselijk betrekkingsgebeuren. En dan legt Waaijman uit dat je voor het woord God ook macht, of totaal iets anders in kan vullen (zie artikel in Trouw, 24 jan. 2001).  
Het gaat om een betrekkingsgebeuren omdat er echt iets moet gebeuren in je leven waaruit die betrekking blijkt. Het is geen boekenwijsheid, je beleeft het.  Je hebt een daadwerkelijke relatie met het hogere. Dat kan God zijn, maar ook iets of iemand anders. Er is in ieder geval sprake van transcendentie. Als je dat niet hebt, dan is er echt geen sprake van spiritualiteit. In een artikel voor het Thijmgenootschap legt Waaijman het zelf uit:

'Godmenselijk betekent hier niet dat een denkbeeldige losstaande God wordt betrokken op een denkbeeldige al even losstaande mens. ‘Godmenselijk’ betekent dat het goddelijke en het menselijke van meet af aan en door alle levenssituaties heen, ook in grenssituaties, met elkaar verweven zijn.'

'Deze betrekking is niet altijd even fraai, soms wordt een van de partners gemarginaliseerd. Maar steeds zijn beiden samen, ook als een van beiden een tijd uit beeld verdwijnt. De menselijke werkelijkheid, in leven en persoon zijn, in spreken en samen zijn, in liefde en dood, is een godmenselijk gebeuren.'

Nee, deze definitie is te normatief

Dat is dus helder, zou je denken, maar helaas zo helder is het niet. De definitie van Waaijman is te normatief volgens Peter Nissen. Liever gebruikt hij een beschrijvende definitie: Spiritualiteit is het geheel van praktijken waarmee mensen aandacht besteden aan hun persoonlijke omgang met de waarden die een ultieme oriëntatie aan hun leven geven. Peter Nissen vervulde van 2012 tot 2018 de leeropdracht Spiritualiteitsstudies en gaf in de master het vak 'Geschiedenis van de Spiritualiteiten in het westen'.  In de master zijn er volgens Nissen twee tradities met elkaar vermengd geraakt: de Franse (spiritualiteit verbonden met - vooral christelijke - religiositeit; vooral gebezigd door de docenten) en de Amerikaanse (een van religie losstaand alternatief; vooral gebezigd door de studenten, juist die studenten die via de VPRO-gids waren binnengekomen).

Geen definitie is veel beter

Die studenten waren vooral fan van Paul van der Velde, hoogleraar Aziatische religies. Hij gaf het vak 'Geschiedenis van de Spiritualiteiten in het oosten'. Woorden als 'religie', 'spiritualiteit' en 'godsdienst' zijn aan Azië eigenlijk vreemd, vandaar dat Van der Velde heel dicht bij de praktijken van Azië zelf bleef en ver weg van het definiëren van die begrippen. Hij heeft wel duidelijk een mening over de studenten uit de beginperiode. “Aanvankelijk trokken we naast de zeer gemotiveerde studenten ook aardig wat mensen die ons, docenten, eerder wilden overtuigen van het feit dat zij heel spiritueel waren en wij... mensen van academische studies en derhalve zondermeer 'mensen van het hoofd' . Wat wij vertelden was in hun ogen dus niet gestoeld op praktijk en dus minderwaardig. Wij konden per definitie niet spiritueel zijn. Deze studenten gaven tijdens colleges bij voorkeur uitvoerige exposés van hun diepe spirituele leven. Tot het op tentamens en werkstukken aankwam. Dat was een ander verhaal. Vaak waren ze trouwens tegen die tijd al weg omdat hier niet werd geboden wat zij zochten. Met name rond het boeddhisme was er bij nogal wat studenten een enorme, zeer positieve beeldvorming die lang niet altijd overeenkwam met de praktijken van Azië. Toch trokken we uiteindelijk, toen de 'vreemde' mensen waren vertrokken, een heel erg interessante groep studenten. Ik heb er zeer goede herinneringen aan.”

Ook waarzeggers en alternatieve genezers horen erbij

Ook hoofddocent godsdienstwetenschappen Frans Jespers heeft goede herinneringen aan de studenten. Dat komt ook doordat hij het vak  'Spiritualiteit en de hedendaagse cultuur’ heeft gegeven. Deze cursus was vooral een reflectie op onze geseculariseerde culturele omgeving, waarin religie een randverschijnsel is geworden. Precies zoals de studenten dat beleefden.

In de cursus gaf Jespers vooral een schets van populaire spiritualiteiten, omdat er in de master spiritualiteit genoeg cursussen waren die over de spirituele tradities van de grote godsdiensten gingen. Bij populaire spiritualiteiten gaat het om alternatieve genezers en therapeuten, waarzeggers, neopaganisten, stromingen zoals mindfulness, kortom een breed scala van groepen en personen die zich beroepen op speciale kennis of speciale krachten, in de traditie van de esoterie.  Jespers probeerde met behulp van sociologisch onderzoek duidelijk te maken dat dergelijke ideeën breed verspreid zijn. Jespers geeft een zeer algemene definitie van spiritualiteit: “All of these varied practices share a holistic view on humanity and the World” (Frans Jespers, ‘Happinez, Zen, and Wealth’, in Frans Jespers, Karin van Nieuwkerk, Paul van der Velde (eds), Enjoying Religion: Pleasure and Fun in Established and New Religious Movements, Lanham: Lexington, 2018, 129).

Spiritualiteit is uit. Zingeving is in.

Ik begon dit verhaal met dat ik niet wist wat spiritualiteit precies betekent, maar dat het wel in de lucht hangt. Ik weet nog steeds niet wat spiritualiteit betekent, maar ik weet wel dat het niet meer in de lucht hangt.  De opleiding master spiritualiteit is in 2014 opgeheven. De faculteit kreeg de opdracht om minder aparte masteropleidingen  aan te bieden.  Bovendien was de nieuwe financieringsstructuur ten nadele van juist deze master. De meeste studenten die de master volgenden, waren niet bekostigd (en daardoor zouden ze het volledige collegegeld van ongeveer 10.000 euro moeten betalen). Ze hadden elders al eerder een master gehaald. Het College van Bestuur moedigde toen aan om het aantal onbekostigde studenten te verminderen.

Daarnaast speelt er ook nog wat anders: het concept 'zingeving' heeft het concept 'spiritualiteit' overruled. De opleiding geestelijke verzorging is nu booming. Ik weet niet wat zingeving is, maar het hangt dus nu in de lucht.