Filosofische of maatschappelijke problemen oplossen? Lees Paulus
Filosoof Antonio Cimino publiceerde laatst het boek Enactment, Politics, and Truth: Pauline Themes in Agamben, Badiou, and Heidegger. In het boek bekijkt hij de interpretaties van Paulus door deze drie filosofen. Waarom waren deze filosofen zo geïnteresseerd in Paulus? En wat voor effect had dat op de manier waarop zij naar een thema als politiek keken? Antonio Cimino licht toe en vertelt wat deze benadering voor interessante inzichten geeft.
“Mijn boek gaat over de interpretaties van Paulus die door de invloedrijke filosofen Giorgio Agamben, Alain Badiou en Martin Heidegger uitgewerkt zijn. De hoofdvragen van het boek zijn dus waarom deze denkers zijn geïnteresseerd in Paulus en hoe ze de brieven van Paulus vanuit een filosofische invalshoek benaderen. Een simpel antwoord op deze twee vragen ligt niet voor de hand. Ten eerste moeten we er aandacht aan besteden dat Paulus geen filosoof is, niet in de traditionele zin tenminste. Op het eerste gezicht is het dus helemaal niet duidelijk waarom deze denkers zo intensief bezig zijn geweest met Paulus. Ten tweede wijken de filosofische en culturele perspectieven van die drie denkers in vrij grote mate van elkaar af, hoewel hun geschriften evenzeer worden toegeschreven aan de zogenoemde continentale filosofie. De vraag stelt zich dus waarom Agamben, een Italiaanse filosoof die op het gebied van biopolitiek onderzoek doet, Badiou, een Franse post-Foucauldiaanse denker die onder andere met ontologie bezig is, én Heidegger, een Duitse fenomenoloog die de hele filosofische traditie in vraag heeft gesteld, deze sterke belangstelling delen voor een religieuze figuur die twintig eeuwen geleden leefde.
“In het boek heb ik laten zien dat bij het interpreteren van Paulus Agamben, Badiou en Heidegger bepaalde filosofische problemen willen aanpakken. Daarbij gaat het in grote lijnen gezegd om drie hoofdproblemen, die de drie woorden van de titel noemen, namelijk ‘enactment’, ‘politics’ en ‘truth’:
- Enactment: Bij het eerste probleem gaat het erom hoe we het menselijke leven filosofisch moeten benaderen en onder woorden brengen. Agamben, Badiou en Heidegger zijn op zoek naar begrippen om het menselijke leven filosofisch ter sprake te brengen. Deze nieuwe formuleringen, geïnspireerd door Paulus, zijn bijvoorbeeld ‘tijdelijkheid’ (Heidegger), ‘performativiteit’ (Agamben) en ‘gebeurtenis’ (Badiou). In mijn boek gebruik ik het Engelse woord ‘enactment’ als een collectieve naam voor alle deze begrippen waardoor de drie filosofen uiteindelijk willen benadrukken dat het bij de menselijke subjectiviteit niet om een ding, maar om een proces of handeling gaat.
- Politics: Ten tweede willen de drie filosofen op basis van de brieven van Paulus nieuwe filosofische opvattingen van de politiek (in het geval van Agamben en Badiou) of de samenleving (bij Heidegger) uitwerken.
- Truth: De filosofen gebruiken Paulus om de relatie tussen leven en waarheid op nieuwe manieren te bekijken.
Het is belangrijk om te onderstrepen dat bij hun analyses van Paulus Agamben, Badiou en Heidegger zich er niet toe beperken om te beschrijven hoe Paulus het menselijke leven, de politiek en de waarheid opvat. Daarbij zijn ze allemaal van mening dat Paulus een nieuwe en revolutionaire inspiratiebron kan zijn voor hun eigen filosofische theorieën."
Kruising tussen klassieke oudheid en moderne cultuur
"Het boek is tot stand gekomen in het kader van een collectief onderzoeksproject, waaraan ook collega’s van de Radboud Universiteit en de Rijksuniversiteit Groningen hebben meegedaan. Deze setting was ideaal, want de filosofische receptie van Paulus kan alleen vanuit een interdisciplinair perspectief benaderd worden. De leden van ons onderzoeksteam hebben hun expertisen op de gebieden van theologie, filosofie en klassieke filologie gecombineerd. Deze samenwerking vond ik echt boeiend en stimulerend, ook omdat mijn onderzoeksgebied precies op de kruising ligt tussen klassieke oudheid en moderne cultuur. Mijn onderzoek richt zich op de manier waarop moderne en hedendaagse denkers de oud-Griekse en Romeinse erfgoederen hebben geïnterpreteerd en zich eigen gemaakt. Dat is de algemene intrinsieke motivatie die aan mijn alle academische activiteiten ten grondslag ligt.”
Paulus kan een inspiratiebron worden om huidige politieke en maatschappelijke vraagstukken vanuit een nieuw perspectief te bezien – en hopelijk op te lossen.
Een crisis oplossen met behulp van Paulus
“De interpretaties van Agamben, Badiou en Heidegger blijven niet uitsluitend op het niveau van de filosofische analyses of commentaren. Daar wil ik een concrete voorbeeld van geven. Een aantal jaar geleden is Agamben met de Duitse krant Die Zeit in gesprek gegaan over de crisis van Europa. Dit interview is echt interessant want in de loop van het gesprek laat Agamben zien in hoeverre onze traditie, Paulus in dit geval, een inspiratiebron kan worden om huidige politieke en maatschappelijke vraagstukken vanuit een nieuw perspectief te bezien en hopelijk op te lossen. Daarbij trekt hij een aantal conclusies en doet ook voorstellen. Hij zegt onder andere dat we een nieuwe levensvorm of ethiek moeten bedenken en ons eigen maken die niet meer op eigendom of bezit is gebaseerd, maar op gebruik. Hoe kunnen we dat in een concreet voorstel omzetten? Hoewel Agamben niet deze woorden gebruikt, kunnen we zeggen dat de door hem geschetste nieuwe levensvorm, geïnspireerd door Paulus, de ethische grondslagen voor een soort gebruikseconomie leidt die in tegenstelling staat tot een bezitseconomie. Uiteraard heb je Paulus niet nodig om tot deze conclusies te komen. Maar het is ontzettend interessant om te constateren dat teksten die tweeduizend jaar geleden geschreven zijn, nog steeds iets kunnen zeggen over huidige concrete problemen.
Dat is slechts één voorbeeld. In de interpretaties van Paulus door Agamben, Badiou en Heidegger komen er vele andere belangrijke problemen aan bod, zoals bijvoorbeeld het probleem van de sociale identiteit of de relatie tussen ethiek en wet. Het is niet hun bedoeling om historisch accurate interpretaties van Paulus te formuleren. Ze willen echter Paulus gebruiken om de culturele, politieke en maatschappelijke situatie van onze tijd te bedenken en tegelijkertijd nieuwe perspectieven openen om een antwoord te geven op problemen die volgens hen centraal staan in ons tijdperk.”
Kritiek
“Ik heb wel een aantal methodologische en inhoudelijke bezwaren tegen de manier waarop Agamben, Badiou en Heidegger Paulus lezen. Naast beschrijvende hoofdstukken (1 en 2), waarin ik de context van hun interpretaties analyseer, bevat het boek ook meer filosofisch georiënteerde onderdelen (hoofdstukken 3 en 4), waarin ik probeer te laten zien dat de Paulinische opvattingen die door Agamben, Badiou en Heidegger uitgewerkt zijn, zeer problematisch en niet geheel acceptabel zijn. Bovendien ben ik heel kritisch tegen hun interpretaties van de oud-Griekse wijsbegeerte, met name Plato. In het laatste hoofdstuk heb ik immers laten zien dat Plato niet geheel als een denker te beschouwen is die voortdurend op zoek is naar absolute grondslagen. Volgens mij zitten er in onze filosofische traditie vele positieve aspecten die Agamben, Badiou en Heidegger niet hebben gezien. Kortom: hun grote verhalen over de geschiedenis van de metafysica accepteer ik helemaal niet.”
Gelovig of niet gelovig: Paulus heeft invloed
“Desondanks vind ik hun interpretaties erg boeiend, want het gaat niet uitsluitend om interpretaties en commentaren die van betekenis zijn voor filosofische of theologische specialisten. De brieven van Paulus zijn teksten die eeuwenlang vorm hebben gegeven aan onze culturele en religieuze traditie ongeacht of iemand gelooft of atheïst is. Je kunt dus niet serieus meedoen aan bijvoorbeeld het debat over geloof en rede als je geen stelling (welke dat ook mag zijn) over Paulus neemt. Daar is Nietzsche een duidelijke voorbeeld van. Agamben, Badiou en Heidegger zijn denkers die een behoorlijke invloed hebben gehad of nog steeds hebben op een groot aantal filosofische, academische en maatschappelijke debatten, zoals bijvoorbeeld de kenmerken van de moderniteit, de culturele grondslagen van het neoliberalisme of de relatie tussen religie en wetenschap. Concluderend zou ik zeggen dat de interpretaties van Paulus door Agamben, Badiou en Heidegger meer dan interpretaties en commentaren zijn. Het gaat namelijk in feite óók om filosofische en culturele problemen die ze willen aanpakken in gesprek met Paulus en door Paulus te herlezen op een uitdagende manier.”
Wil jij ook klassieke en moderne denkers bestuderen om tot inzichten over onze samenleving te komen? Ga filosofie studeren!