Academic citizenship: Onderzoek naar burgerschapsvorming op universiteiten

Samen schreven Marlies en Floor een onderzoeksvoorstel om te ontdekken hoe burgerschap zich als praktijk ontwikkelt op Nederlandse universiteiten. Floor gaat hiervoor als postdoctoraal onderzoeker vanaf 1 maart 2023 aan de slag op de faculteit Managementwetenschappen van de Radboud Universiteit en Marlies is vanuit diezelfde faculteit actief bij het onderzoek betrokken als sparringpartner. Ze delen hun interesse met het Radboud Teaching and Learning Centre (TLC). Voor de komende zes jaar is academic citizenship één van de onderzoekspijlers van het TLC met als doel om onderwijsinnovatie en docentontwikkeling een impuls te geven.

Kritische vragen en verschillende perspectieven

De interesse voor academic citizenship komt bij Marlies uit haar eigen onderwijservaring. 'Het begon bij mij te kriebelen toen ik in gesprek ging met studenten en ik merkte dat zij soms een houding hadden van: het is wat het is. Ze zagen de situatie in de wereld als een soort natuurgegeven. Alsof je met een raket in 2023 bent beland, je uitstapte en de wereld zo aantreft als gegeven. Nee, dat is niet vanzelf gegaan. Daar ging van alles aan vooraf. Er zijn allemaal keuzes gemaakt waardoor het nu is zoals het is.'  

Voor Floor is dit ook een belangrijke reden om dit onderzoek te willen doen. 'Academic citizenship gaat over nieuwsgierig zijn, het blijven bevragen, niet alles voor waar aannemen en ook vanuit verschillende perspectieven of paradigma’s naar de wereld kijken. Dat zou mijn ideale academie zijn. Ik weet niet of we met ons onderzoek erop uit gaan komen dat dit daadwerkelijk in universitaire gemeenschappen aan de orde is, of dat dit meer een nostalgische wens is naar iets dat misschien nooit heeft bestaan, maar het zou wel mijn voorkeur zijn. In elk geval wil ik erachter komen wie de mensen op de universiteiten zijn die het belangrijk vinden om kritische vragen te stellen en te onderzoeken wat alternatieve standpunten zijn. Misschien zijn dat voornamelijk docenten, maar misschien ook wel studenten. Zo had je een paar jaar terug bijvoorbeeld een wereldwijde studentenopstand tegen de eenzijdige neoliberale opvattingen op economische opleidingen.'

Burgerschap in Nederland: Wees niet te kritisch

De ideeën over burgerschap in het onderwijs kwamen in Nederland pas laat op gang. Pas met het wegvallen van de verzuiling werd burgerschap een meer algemeen thema. Daarvoor gaf je vooral invulling aan de culturele identiteit van de zuil waar je bij hoorde. Marlies schetst dat burgerschap in het onderwijs in het Nederlandse onderwijs en in onderwijspolitiek pas echt een thema werd na de moord op Theo van Gogh in 2004. 'Vanaf toen kwam de vraag op hoe we ervoor zouden kunnen zorgen dat spanningen in de samenleving niet te groot zouden worden, en op welke manier onderwijs daar door middel van burgerschapsvorming ook een rol in zou kunnen spelen.'  

'Dat was nog wel voornamelijk gericht op het leren over hoe de democratie werkt en het meedoen aan de participatiesamenleving op een manier zoals de overheid graag ziet', vertelt Floor. Marlies vult haar aan: 'Ja, de rebelse burger is niet echt wat men in gedachten had. Dat is interessant als je erover nadenkt welke rollen burgers kunnen hebben en dat het ook heel functioneel kan zijn om rebels te zijn of een nieuw licht ergens op te laten schijnen. Nederland is van vroeger uit heel consensusgericht.'  

Hoe de houding tegenover rebelse burgers en kritische blikken op Nederlandse universiteiten nu is, moet nog blijken uit het onderzoek. Maar Floors onderbuikgevoel zegt dat het nog redelijk in de kinderschoenen staat. 'Het begrip ‘kritisch’ heeft in Nederland echt een negatieve lading. Het idee dat je het ergens over oneens kunt zijn, vinden we een beetje eng. Het moet wel allemaal een beetje gezellig blijven en met een tegengeluid klink je alsof je het feestje komt verstoren. In andere landen merk ik dat dat echt anders is. In Frankrijk is kritiek bijvoorbeeld veel meer onderdeel van de Franse cultuur en samenleving. Daar kan een debat gewoon over een inhoud gaan, zonder dat dat relaties verstoort.'

Voor het onderwijs

Het doel van het onderzoek is om in kaart te brengen hoe burgerschapsvorming op Nederlandse universiteiten eruitziet. Wie houden zich daar nu mee bezig en op welke manier? Hiermee willen Floor en Marlies zorgen voor een goede basis om te bespreken of de manier waarop burgerschapsvorming in universitaire gemeenschappen nu plaatsvindt, wel het meest wenselijk is. Voor docenten die hier nu al actief mee aan de slag zijn of gaan, heeft Floor nog een advies: 'Laat vooral aan studenten zien dat je op verschillende manieren, vanuit verschillende paradigma’s naar hetzelfde verschijnsel kunt kijken. Op die manier ontwikkel je meer handelingsperspectieven.' En zo zijn we weer terug bij het leren handelen in de wereld.