Experimenteren met technologie
Jeroen van der Most, bedenker en maker van The Spirit Machine, legt uit welke gedachten er achter het kunstwerk schuilgingen. “Het idee is ontstaan nadat de Radboud Universiteit kunst zocht voor in het nieuwe Maria Montessorigebouw. Omdat de AI-afdeling zich in dit gebouw huisvest, wilden we ook AI gebruiken voor het kunstwerk. Samen met Gabriëlle Ras, PhD student in AI, realiseerde ik een AI systeem geïnspireerd op teksten van Maria Montessori.” Het bleek hét perfecte moment om hiermee te experimenteren: de ontwikkelingen in technologie zorgden ervoor dat Van der Most gebruik kon maken van het zogenoemde GPT3, voorloper van het inmiddels welbekende ChatGPT.
De citaten op het bord kwamen tot stand door twee uitgangspunten te volgen: de onderwerpen werden gekozen uit onderzoek van de Radboud Universiteit en de citaten zelf werden inspirerend geformuleerd in de stijl van Maria Montessori. Daarbij probeerden Van der Most en Ras de citaten zo genderneutraal mogelijk te maken. “Wanneer het ging over een leraar of student, verwees Maria Montessori altijd naar de hij-vorm. We hebben ervoor gezorgd dat het kunstwerk enkel verwees naar de meervoudsvorm zij/hen.” Het systeem controleerde zichzelf daarnaast op plagiaat en bevatte filters om mogelijk kwetsende teksten te vermijden.
Van der Most kijkt er tevreden op terug. “Ik denk dat het een geslaagd project is geweest. Het heeft drie jaar gedraaid, wat erg lang is voor een kunstwerk als dit. Het idee was om mensen op een nieuwe manier in contact te laten komen met Maria Montessori. Je komt als het ware in contact met iemand die ver in het verleden voor ons heeft geleefd. Deze interessante manier van communicatie vind ik nog steeds super tof.” Van der Most zal in de toekomst blijven experimenteren met de vernieuwende vormen van AI en hoopt op die manier publiek te blijven prikkelen met deze nieuwe kunstvorm.
Wisselende reacties
Het kunstwerk lokte wisselende reacties uit, zo ook bij Pim Haselager. Als hoogleraar Societal Implications of Artificial Intelligence keek hij naar het kunstwerk vanuit zowel zijn persoonlijke als wetenschappelijke bril. “In het begin vond ik de citaten grappig. Het laten herleven van een bepaalde stijl en tijd vond ik leuk. Al helemaal omdat nieuwe ontwikkelingen werden besproken vanuit een op haar teksten gebaseerd perspectief van Maria Montessori.” Toch sloeg de eerste impressie om naar een meer kritische houding. Haselager gaf aan: “Na een jaar werden de citaten achterhaald. Het kunstwerk bracht niks vernieuwends meer. Zo merkte ik bij mezelf dat ik niet meer omkeek naar de beeldschermen.”
Het kunstwerk bleek volgens Pim onvoorspelbaar. Op basis van een hele hoop data produceerde The Spirit Machine nieuwe teksten. Helaas ging dit af en toe mis. “Kijkers hielden een ongemakkelijk gevoel over van het kunstwerk. Sommige citaten waren té prikkelend en leken een grens over te gaan.” Wegen deze negatieve uitschieters op tegen alle positieve, inspirerende en motiverende citaten? Volgens Haselager legt het kunstwerk zelf de vinger op de zere plek. “Het AI-systeem begrijpt zelf niet waar het over gaat. Kort door de bocht: het systeem doet maar alsof, het maakt voorspellingen van tekst gebaseerd op menselijke input. In dit geval sloeg dat niet goed aan. Wat kunnen we hiervan leren? Deze missers versterken de behoefte naar betekenisvolle menselijke controle. Het laat goed zien dat menselijk denkwerk noodzakelijk is bij AI.”
De kracht van mensen
Volgens Haselager kunnen AI-systemen ons helpen begrijpen hoe we als mensen werken. Waarom verschilt een mens van een AI-systeem? “Door te onderzoeken wat een AI-systeem wel en niet kan, wordt het contrast zichtbaar met het menselijke vermogen.” Haselager uit zich kritisch op het gebruik van AI in zelfexpressie. Hoewel hij goed kan begrijpen dat ook AI-gegenereerde kunst mensen kan raken, hoopt hij dat het unieke menselijke perspectief niet verloren gaat. “Een mens kan voelen, waarnemen en zich uiten. Menselijke kunst heeft dan ook vaak een intentie: we zien een boodschap in het werk. Ik hoop dat we onszelf vragen blijven stellen. Hoe gaan we met zulke razendsnelle technologische ontwikkelingen om? Hoe kunnen we gebruik maken van AI zonder dat het ten koste gaat van onszelf? Als mens hebben we allemaal een uniek perspectief: dit is een kracht waar geen enkel AI-systeem tegen op kan boksen!”
De mens als onvoorspelbare factor
Alphons Backx, destijds voorzitter van de facultaire kunstcommissie, wil de door Haselager genoemde onvoorspelbaarheid nuanceren. Steeds bleek de mens de onvoorspelbare factor te zijn en niet zozeer ‘de machine’. “Feitelijk is bij één quote geconstateerd dat deze een grens overging. Deze quote bleek echter aan de menselijke controle ontsnapt, een van de filters die Jeroen noemt. Bij de andere melding bleek de werkelijke quote toch anders te zijn dan dat de lezer in het voorbijgaan gezien dacht te hebben. In gesprek met deze melder is dit afdoende opgehelderd. Je zou in dat licht beter kunnen stellen dat sommige quotes te lang en te complex waren om binnen de ‘sluitertijd’ door een voorbijgaande mens volledig op waarde geschat te kunnen worden. De ‘machine’ deed al die tijd niet meer dan waar het opdracht toe kreeg, maar heeft ons tevens een spiegel voorgehouden”.
“Jeroen benadrukt vooral de waarde van dit werk vanuit het perspectief van Maria Montessori, ik zou daar het perspectief van onze nog volop in beweging zijnde perceptie van AI aan toe willen voegen. De Spirit Machine heeft eenieder van ons gedurende de drie jaar laten nadenken over de verwachtingen en emoties rondom Artificial Intelligence. Dat dit proces, maar ook de wording van AI als wetenschap, nog volop gaande is, maakt bovenstaande wel duidelijk”.