In de leeszaal van de universiteitsbibliotheek ligt de atlas klaar, een van de allereerste drukken van het Theatrum waar Van Houtum nu voor de allereerste keer in bladert. Een ‘historische sensatie’, dat spreekt, te meer daar Ortelius tekent voor de eerste atlas ooit gemaakt. Maar wie het beschouwt als louter historische sensatie doet het boek volgens de hoogleraar tekort: “Er zitten veel elementen in die voor het huidige denken over de wereld uiterst relevant zijn, en niet alleen voor cartografen.”
De Vlaamse cartograaf Bram Hortels (1527-1598) was een duizendpoot. Naast cartograaf maakte hij faam als muntenverzamelaar, handelaar en antiquair. Maar zijn belangrijkste wapenfeit: hij bundelde alle toenmalig in Europa bekende land- en wereldkaarten in één kaft, met alle kaarten van gelijk formaat en allemaal opnieuw getekend, inclusief de miniatuurtjes die toen rijkelijk over de kaarten werden uitgestrooid. Met nieuwe kopergravures creeërde hij het Theatrum orbis terrarium dat hij onder zijn Latijnse naam Ortelius in 1570 op de markt bracht. Tot aan zijn dood bleven er steeds uitgebreidere edities verschijnen, uiteindelijk 25 in zeven verschillende talen, waaronder het Nederlands. Het exemplaar in de UB is een Latijnse editie uit 1596.
Het oprechte verhaal
Henk van Houtum verwijst in zijn eind januari verschenen Free the Map terug naar Ortelius’ Theatrum, in het bijzonder naar de gelijkenis tussen beiden werken. “Met de titel onderstreept Ortelius dat zijn boek een voorstelling van de wereld is. Niet hét beeld dus, zoals huidige atlassen uitstralen. Ook de atlasmakers van nu maken keuzes, maar geven de indruk dat hun vertekeningen van de wereld objectief zijn.”
Een atlas is altijd een visueel verhaal, benadrukt Van Houtum. “Het geeft een visie op de wereld, maar dat is niet dé visie. Ortelius was eerlijk over het auteurschap en daarmee over de subjectiviteit van zijn kaarten. Het mooie van Theatrum is zijn oprechtheid.”
Liefdevol bladert Van Houtum door de links en rechts door ouderdom aangetaste vellen, kaartbladen onderbroken met door Ortelius toegevoegde uitgebreide geografische beschrijvingen van de gebieden. Hij staat stil bij de kaart van IJsland, die ook in zijn boek Free the Map is afgebeeld. Van Houtum wijst naar de talloze tekeningetjes die de Theatrum-kaarten verfraaien: monstertjes, fantasiefiguren en andere verzinsels. Ortelius laat ons zijn verbeelding van de werkelijkheid en de raadselen en oneffenheden van de wereld zien, zegt Van Houtum, terwijl hedendaagse kaarten ‘de monstertjes’ liefst wegpoetsen. Cartographic cleansing, noemt Van Houtum dat. “Denk aan de kaart van Rio de Janeiro bij de Wereldkampioenschappen voetbal, waarin alle sloppenwijken waren weggepoetst. Die lokale ‘monstertjes’ moesten wijken voor de cartografische citymarketing.”
Met zijn Free the Map levert Van Houtum een aanzet voor een eerlijkere en subjectievere verbeelding in onze atlassen. Reden dat hij in zijn boek ruim baan geeft aan kunstenaars en vormgevers die een andere beeld van de wereld voorschotelen, met soms figuratieve tekeningen schatplichtig aan Ortelius. Hiermee plaatst zijn boek zich in de traditie van onder meer critical cartography en critical map art. “Het onvermijdelijk gekleurde beeld in elke atlas zouden we moeten omarmen.”
Van Atlas naar Hermes
Toen Theatrum in 1570 het licht zag, bestond de nu gebruikeijke aanduiding ‘atlas’ nog niet. Die deed pas zijn intrede in 1595, gemunt door Gerard Mercator, land- tijd- én vakgenoot van Ortelius. Mercator werd veel beroemder en leeft onder meer voort in de naar hem vernoemde kaartprojectie, die uitmunt in de precieze windrichting die op de kaart wordt weergegeven. Dit werd sindsdien de gangbare manier om de wereld te verbeelden, confrom de eisen van de koloniale tijd, waarin de juiste richting van levensbelang was voor de handels- en oorlogsscheepvaart. Dat de landoppervlaktes in de Mercator-projectie niet kloppen – Europa werd steevast te groot afgebeeld, Afrika te klein - was van ondergeschikt belang.
Als knipoog naar de ‘Atlas’ van Mercator heeft Van Houtum zijn kaartenverzameling in Free the Map vernoemd naar Hermes, de kleinzoon van Atlas en de god van mobiliteit en menselijke verbindingen. Hermes indachtig verbeeldt zijn boek de mobiliteit niet met strakke pijlen, maar met tandwielen en cirkels om zo de wereldwijde verbindingen te illustreren, van in- en uitgaande mensen, van in- en uitgaand geld of van handelsverkeer. Verder schenkt Van Houtum veel aandacht aan de mondiale verschillen in het grensbeleid (van relatief open tot dodelijk) en de grote verschillen in reisvrijheden van mensen op basis van nationale afkomt, die het beeld van uniforme, dunne grenslijnen in een standaardatlas stevig nuanceren. Ook toont zijn Hermes andere indelingen van gebieden, bijvoorbeeld de aarde verbeeld als optelsom van stroomgebieden, die zich niks aantrekken van politieke grenzen.
