Democratische erosie is wereldwijd aan de orde, waarschuwt de politicoloog. Van Lit: ‘We zien een grote variatie aan ‘autocratische acties’ die de democratie kunnen ondermijnen. Soms zijn ze heel duidelijk ondemocratisch, maar veel vaker zijn ze verborgen of worden er redenen gegeven waarom ze noodzakelijk zijn. Bijvoorbeeld voor de nationale veiligheid, economisch gewin, of ‘omdat het de wil van het volk is.’ Als een politicus één zo'n stap zet, hoeft dat nog geen reden tot zorg te zijn. Maar als je meerdere van dit soort stappen ziet – het inperken van demonstratierecht, het in twijfel trekken van rechters en journalisten, het omzeilen van het parlement – dan moet je alert zijn.’
Een blok van advies
Van Lit baseert zijn onderzoek op tientallen interviews met ambtenaren, internationale casestudies en experimenteel surveyonderzoek in verschillende landen. Zijn onderzoek gaat over hoe ‘politieke elites’ (zoals politici, maar ook ambtenaren, journalisten en rechters) en burgers samen democratie kunnen verdedigen. ‘Beide groepen moeten herkennen wanneer democratische waarden onder druk staan, en beide groepen moeten op zo'n moment in actie durven te komen,’ legt van Lit uit. ‘Instituties werken pas als mensen durven op te staan. Een Trump of een Orbán gaat er gewoon overheen als niemand hem tegenhoudt.’
Voor ambtenaren, juristen en anderen uit die eerste groep ligt de sleutel dan ook in samenwerking en het geven van professioneel advies. ‘Als je als ambtenaar ziet dat beleid waarschijnlijk geen stand houdt, zeg dat dan, vanuit je eigen kennis en expertise,’ zegt van Lit. 'Zorg ook dat collega's daarop aanhaken, zodat je echt een blok van advies vormt. En maak duidelijk dat niet een persoon, maar een specifiek beleid ondemocratisch is. Zodra je je richt op een individu, geef je die persoon een reden om jou het doelwit te maken.’
Asielcrisis
Zo'n situatie zagen we recentelijk nog in Nederland tijdens de asielcrisis. Van Lit: ‘Ambtenaren gaven toen aan dat het voorgestelde beleid van minister Faber juridisch waarschijnlijk geen stand zou houden. Dat was een succesvolle verdediging van de democratie – niet omdat het beleid werd tegengehouden, maar omdat ambtenaren hun rol als adviseur serieus namen.’
Ook burgers spelen een belangrijke rol. ‘Zij kunnen stemmen op pro-democratische partijen, protesteren, of actief worden in de politiek’, zegt van Lit. ‘Democratie is van de burgers. En die burgers moeten dus ook bijdragen aan de verdediging van de democratie. Maar burgers doen dat alleen maar als zij de waarschuwingen van die ‘politieke elites’ geloven.’ Van Lit’s onderzoek laat zien dat burgers en politiek dus moeten samenwerken om de democratie weerbaar te houden. '
Zwakke plekken van Nederlandse democratie
Volgens van Lit vertoont ook de Nederlandse democratie een aantal zwakke plekken. ‘Dat zijn zwakke plekken zoals we die ook zien in landen als Hongarije en Polen, waar de democratie al verder is afgebrokkeld. We zien ogenschijnlijk subtiele beperkingen van het demonstratierecht, we zien academici en journalisten die weggezet worden als tuig van de richel.’
Zulke waarschuwingssignalen, daar moeten we ons van bewust zijn – want nu valt er nog iets aan te doen. Van Lit: ‘We moeten het dak repareren nu de zon nog schijnt. De wolken komen eraan, maar we hebben nog tijd. Dat vraagt om moed, samenwerking en alertheid – van ons allemaal.’