Carolien van Ham en Marlies Honingh samen

Democratie vraagt om voortdurende vernieuwing

21 december 2022 Onderzoeksbericht

Democratie is nooit af en vergt permanent onderhoud, zeggen Carolien van Ham en Marlies Honingh. Tegelijkertijd staat de democratie nationaal en internationaal onder druk. Zorgelijk, vinden de wetenschappers. Mede daarom zijn ze eerder dit jaar de hotspot Sustainable Democracy gestart.

Begin jaren negentig was er nog volop optimisme over de democratie. “Nadat de Sovjet-Unie uiteen was gevallen, werden dictaturen niet langer gesteund door het Westen in ruil voor hun steun in de Koude Oorlog”, zegt hoogleraar Empirische Politicologie Carolien van Ham. “Mede door die veranderde internationale druk, gingen veel landen verkiezingen houden en werden ze democratischer. Voor het eerst in de geschiedenis telde de wereld halverwege de jaren negentig meer democratieën dan autocratieën. De democratie als bestuursvorm leek te hebben gewonnen."

Rond het millennium kwamen er barsten in dat ideaalbeeld, zegt Van Ham. “Veel nieuwe democratieën hielden weliswaar verkiezingen, maar fraudeerden met de uitslag, schonden mensenrechten en schakelden de oppositie uit. Vanaf 2005 kwam er een nog zorgelijkere ontwikkeling bij: democratieën waarvan we dachten dat ze stabiel waren, zoals Brazilië, India en Hongarije, en zelfs oude democratieën als de VS, gingen tekenen van verval vertonen. Daarvoor waren allerlei oorzaken: groeiende economische ongelijkheid, toenemende polarisatie, maar ook beïnvloeding door machtige autoritaire regimes met steeds meer zelfvertrouwen en zichtbaarheid op het wereldtoneel, zoals China en Rusland. De realisatie dat ook onze eigen democratie permanent onderhoud vergt, begint nu pas door te dringen.”

Steeds grotere machteloosheid

Ook in Nederland staat de democratie onder druk. Universitair hoofddocent Bestuurskunde Marlies Honingh maakt onderscheid tussen de representatieve en de maatschappelijke democratie. “Bij die laatste gaat het om een bredere opvatting van democratie die van belang is voor de legitimering van (publieke) diensten, zoals scholen, ziekenhuizen en woningcorporaties. Door onder andere marktwerking, professionalisering en efficiëntiedenken is de bestuurlijke rol van burgers daar minder sterk en onduidelijker geworden. Zij voelen zich daardoor minder betrokken en vertegenwoordigd.”

Iets soortgelijks speelt in de representatieve democratie van gekozen organen als de Tweede Kamer, zegt Van Ham. “Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau blijkt dat mensen die ontevreden zijn over het functioneren van de democratie bijna altijd zeggen: ik voel me niet gehoord. Dat is niet verwonderlijk, meer dan negentig procent van de Kamerleden is hoogopgeleid. Het is de vraag in hoeverre zij een idee hebben van de leefwereld van bijvoorbeeld een buschauffeur of postbode, en welke gevolgen dat heeft voor de kwaliteit van beleid.”

Bovendien besteden politici steeds vaker taken uit aan experts. Neem Covid of het stikstofdossier. Honingh: “De mening van experts wordt bovendien gepresenteerd als objectieve waarheid. Maar dat is te simpel en eenzijdig. Zij leveren data, analyses en duidingen vanuit een bepaald perspectief. Uiteindelijk maakt de politiek de keuze. Als een regering dat niet erkent en geen politieke verantwoordelijkheid neemt, dan krijgen mensen een steeds groter gevoel van machteloosheid.”

Belangrijk signaal

Dat brengt Van Ham op de kern van democratie. “Dit is wat ik eerstejaars Politicologie vertel: we zijn het misschien niet altijd eens, maar wonen in hetzelfde land en moeten dus een oplossing vinden, waarbij we zeggen: ik heb jou gehoord, jij hebt mij gehoord, dit gaan we doen. Erkennen dat je het fundamenteel oneens bent met elkaar en toch bereid zijn samen tot overeenstemming te komen, dat is de essentie van democratie.”

Die bereidheid lijkt echter steeds kleiner te worden. Honingh ziet hier een belangrijke taak voor het onderwijs. "Dat democratie niet altijd harmonieus en gezellig is, maar gepaard gaat met spanningen, is best ingewikkeld. Dat moet je leren begrijpen. Daarom zou er beter nagedacht moeten worden over de inhoud van het burgerschapsonderwijs in Nederland. Nederland is daarmee pas begonnen toen Theo van Gogh werd vermoord. Het was een lapmiddel om spanningen in de samenleving tegen te gaan. Het is de vraag of dat het hoogste doel moet zijn van burgerschapsonderwijs.”

De bereidheid om samen een oplossing te vinden, begint volgens Van Ham met de vaststelling dat we allemaal gelijkwaardig zijn en dat ieders stem evenveel waard is. “De meeste mensen erkennen dat en hebben die bereidheid. Hoe dat zich verhoudt tot de toenemende polarisatie? Onderzoek laat zien dat die polarisatie vooral groot is in de media en onder politici. Zij vergroten verschillen uit en geven veel aandacht aan extreme standpunten. Vooral de politiek heeft een voorbeeldfunctie. Als politici op basis van gelijkwaardigheid met elkaar in gesprek gaan, geven ze daarmee een belangrijk signaal af.”

Onvrede als motor voor verandering?

Al deze ontwikkelingen laten zien dat democratie nooit af is en voortdurende vernieuwing nodig heeft. Die vernieuwing kan bijvoorbeeld voortkomen uit onvrede. Van Ham: “Denk aan een partij als de BoerBurgerBeweging, die inspeelt op een groep die zich niet gehoord voelt.” Honingh: “De vraag is dan wel hoe emoties worden omgezet in politiek handelen. Als het mogelijk is onvrede te kanaliseren, kan er democratische vernieuwing plaatsvinden.”

Nieuwe hotspot bundelt krachten

Carolien van Ham en Marlies Honingh stonden eerder dit jaar, samen met historicus Wim van Meurs, aan de wieg van de nieuwe hotspot Sustainable Democracy. Daarin komen Radboud-wetenschappers samen uit disciplines als geschiedenis, filosofie, politicologie, bestuurskunde, rechten, economie, bedrijfskunde, geografie en planologie. Onderzoek betreft onder andere de verschillende ideeën over wat democratie is en zou moeten zijn, de uitdagingen waar de democratie voor staat, en de mogelijkheden tot democratische vernieuwing. Honingh: “Alle deelnemers vinden het een ontzettend relevant thema. De meerwaarde van de krachtenbundeling in de hotspot is dat verschillende perspectieven bij elkaar komen en dat we interdisciplinair onderzoek kunnen doen. Dat kan enorm verrijkend zijn.”

Tekst: Machiel van Zanten

Foto's: Duncan de Fey

Contactinformatie

Gaat over persoon: dr. Honingh, M.E. (Marlies) , prof. dr. Ham, C.T. van (Carolien)