Tentoonstelling over Holodomor
Tentoonstelling over Holodomor

Een hongersnood is zo vergeten, zelfs een in Nederland

Hongersnoden zijn anno 2025 aan de orde van de dag, maar je leest amper over honger in Europa. Toch betekent dit niet dat we ons veilig kunnen wanen: door heel Europa hebben de laatste eeuwen hongersnoden plaatsgevonden en als we dat niet onthouden, kan het ons opnieuw overkomen. Dit illustreert het onderzoeksproject Heritages of Hunger. ‘Hongersnoden komen vaak voort uit menselijk handelen.'

De Great Famine is een bekend dieptepunt in de Ierse geschiedenis. De negentiende -eeuwse hongersnood, die ontstond als gevolg van een aardappelziekte, veroorzaakte een miljoen doden en leidde tot de emigratie van nog eens een miljoen Ieren. Veel minder bekend is dat diezelfde aardappelziekte ook in andere landen woedde, waaronder in Nederland en België. In de Vlaamse canon heeft ‘de Aardappelcrisis’ nog een plek, maar in Nederland weten weinigen van de hongersnood die 20.000 mensen, vooral in de Betuwe, het leven kostte, laat staan dat we hieraan terugdenken. 

Lotte Jensen

Waarom heeft een voedselcrisis met duizenden doden in het ene land een nadrukkelijke plek in de geschiedschrijving, terwijl andere landen het negeren? ‘De omvang van de crisis speelt natuurlijk een rol, maar ook hoe een hongersnood past in het verhaal dat landen over zichzelf creëren’, zegt Lotte Jensen, hoogleraar Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis. ‘In het verhaal van Nederland ligt de nadruk op onze strijd tegen het water, waardoor voor herinnering aan hongersnoden minder ruimte is.’ 

‘Iets vergelijkbaars zie je in Finland’, vertelt Marguérite Corporaal, hoogleraar  Ierse letterkunde in transnationale contexten. ‘Daar paste de hongersnood van 1866-1868 niet in het verhaal over de Finse onafhankelijkheid waardoor er vandaag de dag heel weinig over bekend is, ondanks dat ruim 250.000 Finnen overleden.’ 

Menselijk handelen veroorzaakt hongersnoden

In het NWA-project Heritages of Hunger hebben Jensen en Corporaal samen met Ingrid de Zwarte van de Universiteit Wageningen en collega’s en consortiumpartners uit onder meer Oekraïne, Finland, Griekenland en Spanje vijf jaar lang onderzoek gedaan naar hongersnoden. Corporaal: ‘Door dit internationale, vergelijkende perspectief ontdek je dingen die je niet zou ontdekken wanneer je hongersnoden op regionaal of nationaal niveau bestudeert.’

Marguérite Corporaal

Het vergelijkende onderzoek biedt niet alleen inzichten over de herinneringscultuur in verschillende landen, maar vestigt ook aandacht op een aantal kenmerken van hongersnoden. ‘Hoewel mislukte oogsten en natuurrampen zeker bijdragen aan voedselschaarste, is het vooral menselijk handelen waardoor hongersnoden ontstaan.’ 

Deze en andere inzichten delen de onderzoekers op allerlei manieren. ‘Bij NWA-onderzoeken is er veel aandacht voor het verspreiden van wetenschappelijke kennis onder een breder publiek. Dat hebben we onder meer gedaan door samen te werken met mensen uit de museumwereld en het onderwijs’. Dat leidde al tot een groot congres in Canada, een digitale tentoonstelling en onderwijsmateriaal dat in meerdere landen gebruikt kan worden. Als slotstuk van vijf jaar onderzoek hebben de wetenschappers een toegankelijk beleidsdocument  ontwikkeld, dat ze eerder deze maand presenteerden aan Kathleen Ferrier, voorzitter van UNESCO Nederland. Het stuk, dat zowel in het Nederlands als Engels beschikbaar is,  bevat onder meer inzichten uit het onderzoek en concrete aanbevelingen voor specifieke doelgroepen, zoals docenten en beleidsmakers.  

Les over hongersnoden
Les over hongersnoden op basisschool De Kruisakkers te Elst

Ingehaald door de actualiteit

Tijdens het project werden de onderzoekers regelmatig ingehaald door de actualiteit. Corporaal: ‘Aanvankelijk werkten we samen met een instituut uit Sint Petersburg, maar door de inval in Oekraïne moesten we die banden verbreken. Het had ons beeld over de Holodomor, de Oekraïense hongersnood in 1932 en 1933, verrijkt als we ook Russische bronnen konden gebruiken. In die zin verloren we een waardevolle partner.’

Daarnaast nam tijdens de vijf jaar van onderzoek de media-aandacht voor hongersnoden buiten Europa flink toe. ‘Denk aan de crises in Gaza, Soedan en Jemen’, zegt Jensen. Europa blijft momenteel buiten schot, maar dat betekent niet dat hongersnoden hier niet kunnen ontstaan. ‘Als ons onderzoek naar historische hongersnoden iets geleerd heeft, is het wel dat hongersnoden overal kunnen ontstaan, dus ook bij ons in Europa.’

Contactinformatie

Thema
Geschiedenis, Kunst & Cultuur