Hoe kan het vertrouwen in de politiek weer toenemen?

Drie vertrouwensniveaus

Om de SCP-cijfers te duiden, wijst Van Elsas op drie niveaus van politiek vertrouwen. ‘Bovenaan staat vertrouwen in het democratisch systeem, dat vaak stabieler is. Dat werkt zolang onvrede daarbinnen een plek krijgt. Daarna volgt vertrouwen in instituties, zoals regering, parlement en partijen. Het derde niveau is vertrouwen in specifieke politici, dat het meest fluctueert.’

De band die kiezers met politici voelen is belangrijk, legt Van Elsas uit. ‘Net als in persoonlijke relaties is vertrouwen essentieel. Kiezers verwachten competente politici die integer handelen en de belangen van burgers vooropstellen. En op dat vlak heeft de politiek de laatste jaren weinig laten zien. Toch zijn dalend en fluctuerend vertrouwen niet per definitie negatief: het toont de kritische betrokkenheid van mensen.’

Van Elsas wijst erop dat fluctuaties in vertrouwen vaak goed te verklaren zijn. ‘Aan het begin van de coronacrisis zagen we bijvoorbeeld een duidelijke vertrouwensstijging: dat was het zogeheten rally around the flag-effect. Mensen voelden dat ze samen een crisis moesten bezweren en gingen als grote groep achter de regering staan. Toen er nadien meer kritiek op het beleid ontstond, verminderde het vertrouwen. Na de verkiezingen van 2023 steeg het vertrouwen licht, maar door de langdurige formatie en interne conflicten binnen het kabinet daalde het weer.’ 

Van vertrouwenscrisis naar betrouwbaarheidscrisis

Volgens Van Elsas spreken politicologen liever van een betrouwbaarheidscrisis van de politiek, dan van een vertrouwenscrisis onder burgers. ‘Vertrouwen volgt uit betrouwbaarheid’, legt ze uit. ‘Als politici beloftes doen die ze niet kunnen waarmaken – bijvoorbeeld omdat ze in strijd zijn met de grondwet of internationale verdragen – blijft een groep kiezers ontevreden.’

Van Elsas doet momenteel onderzoek naar groepen mensen die structureel weinig vertrouwen in de politiek hebben. ‘Vooral kiezers die het migratievraagstuk belangrijk vinden blijven wantrouwend, ongeacht wie er regeert. Als dat gevoel aanhoudt en het geloof in herstel verdwijnt, kan dat wantrouwen overslaan op de democratie en steun creëren voor alternatieve politieke modellen.’

Ze benadrukt de rol die media spelen bij de daling van het vertrouwen. ‘Er heerst in Nederland een sterk beeld van een vertrouwenscrisis. En dat beeld lijkt te worden versterkt door media, politici en opinieleiders. Op social media lezen mensen vooral meningen die hun opvattingen bevestigen. Algoritmes houden dat in stand, waardoor er mogelijk een vertekend beeld ontstaat van hoe de samenleving er werkelijk over denkt.’ 

Vertrouwen terugwinnen

Van Elsas merkt op dat Tweede Kamerverkiezingen vaak een positief effect op politiek vertrouwen hebben. ‘Politicologen noemen dit de ‘Election boost’: kiezers vinden het prettig om te stemmen, dat geeft een gevoel van invloed en legitimiteit. Maar als politiek vooral draait om strategie – zoals over wie met wie wil samenwerken – en minder om beleid en inhoudelijke visie, ervaren kiezers minder keuzemogelijkheid.’

Hoe kan het vertrouwen in de politiek weer toenemen? Van Elsas stelt dat de voornaamste sleutel bij politici zelf ligt. ‘Betrouwbaar bestuur is cruciaal. Kiezers moeten merken dat politici oog hebben voor hun problemen en niet alleen bezig zijn met macht of strategie. Dat betekent: minder focus op strijd, meer op inhoud. En na de verkiezingen is het belangrijk dat de winnaars uit hun campagnemodus stappen. Wie bestuurt, moet verantwoordelijkheid nemen voor stabiliteit, niet verder polariseren.’

Daarnaast pleit ze voor meer eerlijkheid in communicatie. ‘Een goed uitgelegd compromis is beter dan een loze belofte. Kiezers waarderen politici die erkennen dat ze niet al hun beloftes konden waarmaken, maar wél hun best deden. Integriteit is dus essentieel. Als mensen voelen dat hun vertegenwoordigers eerlijk en betrouwbaar zijn, kan het vertrouwen in de politiek weer groeien.’

Foto: Brian Wertheim via Unsplash