Oktober is de maand van de geschiedenis, door het hele land vinden activiteiten plaats rond het thema ‘Echt nep’. Carla Rita Palmerino geeft voor deze gelegenheid een lezing in Leeuwarden over de Friese filosoof Holwarda.
Decennialang hebben historici van de filosofie gediscussieerd over de vraag wat de invloed van de beroemde Franse filosoof Pierre Gassendi was op zijn veel minder bekende tijdgenoot Jan Fokkes Holwarda, een hoogleraar aan de Universiteit van Franeker in Friesland in de eerste helft van de zeventiende eeuw. Deze discussie lijkt nu beslecht dankzij een baanbrekend artikel van Carla Rita Palmerino, hoogleraar bij het Center for the History of Philosophy and Science van de Radboud Universiteit en specialist op het gebied van de vroeg moderne filosofie. In het artikel toont zij aan dat grote delen van Holwarda’s Philosophia naturalis, seu physica vetus-nova (1651) geplagieerd zijn van de werken van Gassendi.
Een fraudeur op het spoor komen
In de Philosophia naturalis presenteert Holwarda een atomistische materietheorie die door sommige geleerden als origineel werd beschouwd, terwijl anderen een mogelijke invloed van de atomist Gassendi vermoedden. Palmerino vertelt dat ze Holwarda’s boek ging lezen in het kader van een onderzoek naar de invloed van Gassendi in de Lage Landen. Ze herkende daarin snel argumenten en voorbeelden die duidelijk aan de Franse denker waren ontleend, maar op een gegeven moment kreeg ze echt een gevoel van déjà vu. Ze vond een passage die ze één op één herkende uit een astronomisch werk dat Gassendi in 1642 had gepubliceerd.
Een inventieve plagiator
Hierop besloot Palmerino de volledige tekst van Holwarda’s boek te laten digitaliseren, om het grondiger te kunnen vergelijken met de werken van Gassendi. Hieruit bleek al snel dat er op bijna elke pagina van de hoofdstukken over atomen- en bewegingsleer passages te vinden zijn die woord voor woord overgenomen zijn van Gassendi. Dat tot nu toe niemand op Holwarda’s plagiaat is gestuit is niet gek, hij wist het goed te verbergen. Hij haalde citaten uit verschillende werken van Gassendi, plaatste ze door elkaar heen in zijn eigen tekst en schreef soms de theorieën van Gassendi ook in zijn eigen woorden op. Uit deze patchworktechniek blijkt dat Holwarda wel degelijk een goed begrip had van Gassendi’s natuurfilosofie.
De historische waarde van fraude
Dat Holwarda de natuurfilosofie van Gassendi in 1651 al zo goed begreep en het belang ervan inzag, is ook historisch van zeer grote waarde. Veelal wordt gedacht dat pas vanaf de publicatie van Gassendi’s Syntagma Philosophicum in 1658 zijn atomisme populair werd in Europa. Holwarda’s werk toont echter aan dat Gassendi’s theorieën al tien jaar eerder, toen Holwarda voor het eerst zijn cursus natuurfilosofie doceerde, de noordelijkste delen van Nederland hadden bereikt.
Wetenschap over grenzen
Sommige historici die zich tot nu toe met Holwarda hebben beziggehouden, brachten de Fries en zijn atomenleer naar voren als bewijs dat in het Nederland van de vroege zeventiende eeuw een originele vorm van “mechanische filosofie” zelfstandig ontwikkeld werd zonder invloed uit andere landen. Het onderzoek van Palmerino laat zien dat dit niet het geval is en dat in de zeventiende eeuw landgrenzen de verspreiding van wetenschappelijke inzichten al niet tegenhielden. Wetenschappelijk onderzoek in Europa heeft dus altijd een internationaal karakter gehad.
Echt nep in Leeuwarden
Over dit en meer zal Palmerino vertellen tijdens haar lezing in Franeker op 23 oktober. Oktober is de Maand van de Geschiedenis, en dit jaar staat het thema 'Echt nep' centraal. In haar lezing zal Palmerino de nadruk leggen op de wisselwerking tussen echte en neppe elementen in het werk van Holwarda. Naast haar zullen ook professor Han Thomas Adriaenssen en dr. Jacob van Sluis (beiden Rijksuniversiteit Groningen) een lezing verzorgen. Het programma duurt van 19.30 tot 22.00 en vindt plaats in Tresoar in Leeuwarden.
Meer informatie over de lezing is de vinden op de website van Tresoar.
Lees het artikel van Carla Rita Palmerino vind je op de website van Uitgeverij Brill.