In het Engels bestaat het woord ‘homicide’, dat ‘moord’ betekent. Die term is van toepassing op slachtoffers van elk geslacht. Waarom dan nog een aparte categorie voor moord op vrouwen? ‘Femicide verwijst, in tegenstelling tot ‘homicide’, naar de moord op vrouwen, waarbij altijd een gender-element een rol speelt,’ legt Forchieri uit. ‘Deze moorden komen voort uit genderongelijkheid, vaak in combinatie met raciale en economische ongelijkheid of andere vormen van discriminatie op basis van seksuele geaardheid of fysieke vermogens en dergelijke.’
‘Het begrip femicide benadrukt het geslacht van slachtoffers en daders en de achterliggende, structurele oorzaken van het geweld. Daarom kan het ons helpen om het doden van vrouwen niet te zien als geïsoleerde, zeldzame incidenten, maar eerder als een systemisch probleem. De daders zijn namelijk meestal geen monsters, maar gewone mannen met patriarchale opvattingen over vrouwen die het bezit zijn van mannen en door hen kunnen worden gedisciplineerd of gestraft.’
Latijns-Amerika
Het begrip ‘femicide’ werd voor het eerst gebruikt door de Zuid-Afrikaanse sociologe Diana Russell in de jaren zeventig. Maar de term werd pas breder bekend in de jaren 1990, toen Mexicaanse academici het woord gingen gebruiken in het Latijns-Amerikaanse politieke en maatschappelijke debat. In die tijd was er een piek in het aantal moorden op vrouwen in de grensstad Ciudad Juárez en lokale academici en activisten begonnen naar de misdaden te verwijzen als femicides. Forchieri: ‘Ze wilden de misdaden door een feministische bril bekijken en de staatsautoriteiten aanspreken op het klimaat van straffeloosheid waarin de moorden konden doorgaan.’
Het benoemen van de moorden als femicides was enorm effectief om het onderwerp geweld tegen vrouwen van de privésfeer naar het publieke domein te trekken. De popularisering van het begrip femicide bracht nieuwe vormen van feministisch activisme en collectieve herdenking op gang. De slachtoffers werden herdacht door middel van monumenten, gedenktekens, boeken en toneelstukken. In de jaren daarna namen steeds meer Latijns-Amerikaanse landen wetten aan die vrouwenmoord als een aparte misdaadcategorie karakteriseren. ‘De regio loopt voorop in het bestrijden van vrouwenmoorden’, aldus Forchieri. ‘Het gebruik van het woord ‘femicide’ speelt hierbij een cruciale rol. Je kunt je niet verzetten tegen iets zonder naam.'
Forchieri bestudeert boeken over femicide van vrouwelijke schrijvers uit Mexico, Chili, Argentinië, Colombia en Ecuador. In de afgelopen vijftien jaar werden in die landen veel romans, korte verhalen en non-fictiewerken uitgebracht rondom dit thema. ‘Literatuur zorgt ervoor dat mensen zich veel meer bewust zijn van het probleem,’ aldus de literatuurwetenschapper. ‘Er zijn in deze landen gemeenschappen ontstaan van nabestaanden, schrijvers en lezers die de slachtoffers herdenken en in aandacht blijven vragen voor het probleem.’
Minder sensationeel
Boeken waarin vrouwen vermoord worden zijn er in overvloed, maar veel van die boeken doen geen recht aan de complexiteit en de ernst van het probleem. Forchieri: ‘Veel oudere boeken romantiseren femicide. Ze presenteren moord op vrouwen als een 'crime passionnel', waarbij mannelijk geweld wordt goedgepraat door het neer te zetten als de ultieme uitkomst van oncontroleerbare jaloezie of andere sterke emoties. In andere gevallen worden moorden op vrouwen gepresenteerd als een erotisch onderwerp: dat heet necropornografie. Je ziet dat vaak in thrillers, met veel details over het lichaam van het slachtoffer. Een nieuwe generatie vrouwelijke auteurs probeert die traditie te doorbreken, door dit soort moorden niet te sensationaliseren, maar de slachtoffers menselijk te maken of de lezer iets te leren over het systeem achter veel vrouwenmoorden.’
De Mexicaanse auteur Christina Rivera Garza won de Pullitzer Prize met ‘Liliana’s onoverwinnelijke zomer’, over de moord op haar eigen zusje Liliana, die op haar twintigste werd gedood door haar vriend. Met dat boek schreef Rivera Garza een reconstructie van het leven en de dood van Liliana, aan de hand van dagboekfragmenten. Hieruit blijkt dat Liliana in het jaar voor haar dood steeds vrijer werd en haar ongezonde relatie wilde verbreken, maar om die reden werd vermoord door haar vriend, die niet accepteerde dat zij bij hem weg zou gaan. Forchieri: ‘De internationale populariteit van dit soort boeken helpt om bewustzijn rondom femicide in Europa en daarbuiten te vergroten.’
Europa
Die bekendheid in Europa is broodnodig, vindt de onderzoeker. ‘In landen als Nederland heerst het idee dat femicide niet hier voorkomt, maar vooral in ‘the global south’ of binnen migrantengemeenschappen. Dit noemen we ‘culturisering’ van gendergeweld, waarbij het fenomeen specifiek wordt gekoppeld aan bepaalde regio’s of culturen. Moorden worden hier gezien als losstaande incidenten, terwijl ze ook hier vaak voortkomen uit genderdiscriminatie en andere vormen van ongelijkheid.’ In Spanje en Italië werd de term een aantal jaar geleden al opgepikt, maar sinds kort ook in Duitsland en Nederland.
Via sociale media kwamen Latijns-Amerikaanse boeken, kunstwerken en campagnes rondom femicide overal terecht. Zo ging de activistische hashtag #NiUnaMenos (niet één vrouw minder) uit Argentinië en #VivasNosQueremos (wij willen leven) uit Mexico viraal. Ook de performance “Un violador en tu camino” (een verkrachter op je pad) van het Chileense feministische collectief Las Tesis, kreeg in 2019 internationaal navolging (zie ook dit eerdere Recharge-artikel over onderzoek van hoogleraar Spaanse Taal en Cultuur Brigitte Adriaensen, red.). En de Mexicaanse kunstenares Elina Chauvet maakte het kunstwerk “red shoes”, dat onder meer in Amsterdam werd nagemaakt, ter nagedachtenis aan vrouwen die omkwamen door femicide.
‘Kunstwerken en boeken lossen het probleem niet op,’ zegt Forchieri. ‘Maar ze geven wel het inzicht dát er een probleem is en creëren manieren om slachtoffers te herdenken, waar het voorheen stil bleef rondom deze moorden. Bovendien is kunst te gebruiken als lesmateriaal. Literatuur kan ons helpen te zien hoe “gewone” vormen van geweld zoals straatintimidatie en stalking kunnen leiden tot vrouwenmoorden. Maatregelen zoals het Nederlandse actieplan tegen femicide, kunnen bijdragen aan de bescherming van vrouwen tegen dit soort geweld.’
Foto: Mika Baumeister via Unsplash