Reclames, nieuwsberichten, aankondigingen, politieke statements: vandaag de dag struikelen we over de visuele prikkels. Romeinse keizers hadden beduidend minder mogelijkheden, maar via munten die in het hele rijk opdoken, konden ze toch boodschappen over hun heerschappij verspreiden. Via munten konden keizers titels vermelden, veroveringen illustreren en imposante gebouwen verbeelden die tijdens hun keizerschap waren gebouwd.
Sinds kort staat er een tiendelige catalogus online waarin munten van keizer Augustus tot Zeno te zien zijn, de periode tussen 31 v.C. en 491 n.C. Daar maakte Betjes dankbaar gebruik van. ‘40.000 munten vervaardigd in een periode van bijna vijf eeuwen. In die catalogus kun je heel goed zien hoe keizers zich wilden presenteren binnen het Romeinse rijk en hoe munten veranderden en in welke opzichten ze juist hetzelfde bleven.’
God of gebouw
Op de voorzijde van de munten staat de keizer afgebeeld met daaromheen zijn titels. Op de keerzijde kunnen uiteenlopende afbeeldingen staan. ‘Vaak zie je een god, Victoria, Mars of Juno, de afbeelding van een militaire overwinning of een gebouw zoals het Colosseum.’ Soms stonden op de keerzijde nog meer titels om de afbeelding heen. ‘Hoewel de munten niet groot waren, was er ruimte voor creativiteit. Je ziet bijvoorbeeld dat vervaardigers de voor- en keerzijde met elkaar in verband brachten, bijvoorbeeld door op zowel de voorzijde als de keerzijde de titel Augustus te laten terugkomen om zo de afbeelding op de keerzijde aan de beeltenis van de keizer op de voorzijde te koppelen. De term keizer zoals wij die nu kennen, bestond nog niet. Titels als Augustus maakten duidelijke dat het om de keizer van het Romeinse rijk ging.’
Betjes wijst op het belang van traditie in Romeinse munten. ‘Munten konden ideologische boodschappen verspreiden, maar bleven in eerste instantie betaalmiddelen. Een onherkenbare munt ondermijnde de waarde van munten, omdat deze gebaat was bij vertrouwen en dus herkenbaarheid Daarnaast hadden keizers er baat bij om zich in de keizerlijke traditie te plaatsen om hun macht te legitimeren. Vandaar het gebruik van titels als consul of verwijzingen naar keizer Augustus.’
Slogan van de keizer
Desondanks vonden er allerlei vernieuwingen plaats. ‘Hadrianus en Constantijn waren vernieuwende keizers’, vertelt Betjes. Hadrianus (117-138 n.C.) was in zijn daden vernieuwend. Waar zijn voorganger Trajanus veel nieuwe gebieden veroverde, focuste Hadrianus zich op het controleren van al die gebieden. ‘Hij presenteerde zich veel meer als keizer van het gehele rijk, richtte zich niet alleen op Rome.’ In zijn munten volgde Hadrianus het credo less is more: HADRIANVS AVGVSTVS viel duidelijk te lezen. ‘Zijn voorgangers plaatsten meerdere titels van consul tot volkstribuun, maar op de munten ter grootte van een eurocent was dat lastig leesbaar. HADRIANVS AVGVSTVS kon daarentegen haast als een slogan worden gebruikt.’
Constantijn (306-337 n.C.) was de eerste christelijke keizer. Hoewel de munten dat niet benadrukten, verdwenen de vroegere Romeinse goden wel van munten. ‘Daarnaast werd hij als keizer centraal gesteld. Onder Constantijn was de keizer echt een monarch in plaats van de eerste onder gelijken zoals voorheen. Net als onder Hadrianus zien we ook deze veranderende betekenis van het keizerschap terug in de muntslag: vernieuwende teksten op de keerzijde voorzagen Constantijns heerschappij van passende slogans.’
Weggekrast hoofd
De invloed van de munten is lastig te bepalen. ‘Omdat de munten als betaalmiddel zoiets vanzelfsprekends waren, werd er nauwelijks over geschreven. ‘De bekende Romeinse schrijver Suetonius gaf ooit commentaar op een bizarre munt van keizer Nero en Julianus de Afvallige, de laatste heidense keizer kreeg kritiek om zijn onchristelijke munten, maar eigenlijk werd er amper geschreven over de boodschappen op munten.’
Toch werden de munten wel degelijk bekeken. Dat blijkt vooral uit munten van keizers met een minder goed reputatie. ‘Neem Maximinus Thrax. Hij was een goede generaal, maar ook een veeleisende keizer die hoge belastingen hief. Zijn hoofd werd van munten gekrast.’ Het publiek had oog voor de details op munten, blijkt ook uit munten van Caligula waarbij de C uit zijn naam werd gekrast. ‘Hoewel we niet precies weten hoe veel impact de munten hadden, waren ze voor Romeinse keizers een onmisbaar communicatiemiddel.’
Meer weten? Neem contact op met
- Sven Betjes, sven.betjes [at] ru.nl (sven[dot]betjes[at]ru[dot]nl)
- Persvoorlichting & wetenschapscommunicatie Radboud Universiteit, media [at] ru.nl (media[at]ru[dot]nl), 024 361 6000