Religie speelt een centrale rol in de Marokkaanse samenleving. De overgrote meerderheid (officieel zo´n 99 procent) van de Marokkanen is moslim. De Marokkaanse overheid houdt toezicht op religieuze zaken en hoewel vrijheid van religie in de grondwet staat, kunnen individuen die afstand nemen van de islam sociale druk of zelfs discriminatie ervaren.
‘In Marokko zijn er drie thema's taboe: God, de koning en de Sahara. De meeste jonge Marokkanen verkondigen dan ook niet openlijk dat ze atheïst of agnost zijn. Dat heeft te veel sociale consequenties’, zegt antropoloog Lena Richter. Voor haar onderzoek interviewde ze vijftig jonge (tussen de 18 en 35), opgeleide atheïsten en agnosten uit de stedelijke middenklasse in Marokko en Europa.
Alledaags activisme
Uit de gesprekken werd duidelijk dat niet-religieuze opvattingen vooral indirect geuit worden in subtiele acties die niet aan het ideaalbeeld van de goede Moslim voldoen en zo tegen de norm ingaan. ‘Iemand kan bijvoorbeeld een tatoeage nemen, af en toe een glaasje wijn drinken of naar een bar gaan, eten tijdens de ramadan of een grapje maken over de islam op sociale media’, zegt Richter. ‘Het bestaat ook uit dingen niet meer doen: niet meer bidden of niet meer naar de moskee gaan.’
Deze kleine regelovertredingen worden in Marokko oogluikend getolereerd door de overheid, religieuze instellingen en binnen de familie. ‘Niet-religieuze opvattingen worden niet gewaardeerd, maar zolang iemand er zelf geen groot ding van maakt, doen zij het ook niet’, zegt Richter. Sterker, in Marokko zelf is het volgens de onderzoeker soms makkelijker om ongelovig te zijn dan in Europa. Een niet-gelovige in Marokko opereert vanuit een minderheidspositie. Maar in Europa – waar Marokkanen op zichzelf al een minderheid zijn en waar moslims worden gediscrimineerd – wordt het eerder gezien als een steek in de rug van de gemeenschap. ‘Bovendien bestaat in Europa het risico dat de verhalen van niet-religieuze Marokkanen gemanipuleerd worden door rechtse groeperingen’, zegt Richter. ‘Ze worden gebruikt als voorbeelden van verzet tegen de islam, omdat ze die hebben verlaten, terwijl dat helemaal niet hun beweegreden is. Hierdoor vermijden de meesten het publieke debat.’
Sociale media
Atheïsme binnen de islam is niet nieuw. Al in de 9e eeuw waren er dichters en filosofen die zich kritisch uitlieten over religie. Maar door sociale media is het wel veel zichtbaarder geworden. Waar traditionele media een nationale visie van de islam promoten, bieden sociale media een platform voor andere visies en vooral ook discussies. ‘Op sociale media zie je onder jonge Marokkanen discussies ontstaan over het geloof’, zegt Richter.
Richter hoopt met haar onderzoek een meer genuanceerde kijk op religie onder Marokkanen te creëren. ‘Marokkanen worden vaak als homogene groep gezien – elke Marokkaan is moslim - en dat is natuurlijk niet waar. Ook binnen de groep niet-religieuze Marokkanen zijn er veel verschillen. Het maakt veel uit of je ouders hebt die zelf ook al minder streng religieus zijn of dat je uit een conservatief gezin komt. Je hebt atheïsten die een sterke mening over religie hebben, maar je hebt er ook veel die nog steeds connectie hebben met de islam en het bijvoorbeeld fijn vinden om samen met familie de Ramadan te vieren. Saamhorigheid en solidariteit spelen hierbij ook een rol.’