Schilderij van de aardbeving in Lissabon 1755
Schilderij van de aardbeving in Lissabon 1755

Nieuw fundament onder vertrouwen in een duurzame toekomst

Dat de mens al decennia zijn relatie met de natuur grondig op het spel zet is geen nieuws meer. Dat de natuurwaardes het in dit spel mogelijk definitief gaan afleggen ook niet. In een nieuw boek bespeelt hoogleraar filosofie Marjolein Oele een geheel ander register. Bouw aan vertrouwen! Met tal van ook klassieke denkers geeft Oele nieuwe glans aan onze relatie, met elkaar en met de natuur.

Redenen voor treurnis zijn er genoeg, dat weet zeker ook Marjolein Oele, bijna twee jaar geleden aangesteld als hoogleraar Filosofie van de Geesteswetenschappen. Voor deze stap gaf ze haar betrekking op aan de Universiteit van San Francisco, en haar thuis in het nabijgelegen stadje San Anselmo. Haar nieuwe boek Beyond Elemental Loss opent met een indringende passage over de vlucht van haar gezin vanwege een oprukkende vuurzee en de ermee gepaard gaande verstoringen – denk aan het sluiten van de scholen en de uitschakeling van de stroom. Ze kon na een onderdak bij vrienden in San Francisco veilig terugkeren naar haar huis. ‘Dat was weliswaar gespaard gebleven, maar ik was mijn vertrouwen kwijtgeraakt in de elementen en in onze relatie daarmee. Het besef drong door dat een verlies van een thuis veel verder strekte dan de zorgen over een eigen huis.’

Het zaadje voor haar boek was gezaaid. Met hulp van tal van klassieke en moderne denkers als ook mythes, inheemse denkwijzen en antropologisch en ecologisch onderzoek, ging Oele aan de slag om na te denken over de elementen en om het begrip ‘vertrouwen’ opnieuw te munten. Anders dan hoop, gericht op een nabije toekomst en vaak een loze belofte, is vertrouwen verankerd in onderlinge verbondenheid en in een verleden, wat uitnodigt om te doordenken hoe eerder gekrenkt vertrouwen is hersteld. ‘Vertrouwen kan heel diep gaan, is nooit zomaar weg, en je moet er je tijd voor nemen het op te bouwen en te hervinden. En dan kun je een handvat vinden die een andere toekomst mogelijk maakt, een andere manier van omgang met elkaar en met onze omgeving.’

Marjolein Oele

Plagen en aardbevingen    

Een van de klassieke denkers die Oele op het podium zet is Empedocles. Deze Griekse denker wist dankzij zijn medische achtergrond een nieuw licht te werpen op een om zich heen grijpende epidemie. Hij wist de vinger te leggen op de veroorzaker – de omliggende moerassen, waarna een drooglegging de plaag uit de wereld hielp. Waar eerst de mensen tegenover de elementen stonden, werd het vertrouwen hersteld. ‘Het herstel van gezondheid ging samen met een hersteld vertrouwen in de omgeving’, zegt Oele. 

Het boek van Oele rust op de pijlers van de vier elementen – water, vuur, lucht en aarde - met de kanttekening – ook een inzicht van Empedocles – dat alle elementen onderling zijn verbonden. En dat een inzicht in die samenhang – incluis die met het menselijke handelen – uitzicht biedt op een wereld na een ogenschijnlijk door God gegeven ramp. Een voorbeeld uit de Verlichting is de analyse van Kant op de vernietigende aardbeving die in 1755 dood en verderf zaaide in Lissabon. Met beter begrip ervan kun je er beter op anticiperen, aldus de les van Kant, bijvoorbeeld door na te denken over de impact van bouwstructuren op het aantal doden.

Oele legt uit dat de aardbeving zich uitstrekt over meerdere elementen – denk aan een door een beving veroorzaakte tsunami - en dat ze vaak meer is dan zomaar een natuurramp. ‘Klimaatverandering heeft ook invloed op de trillingen in de aarde, bijvoorbeeld vanwege de drukverschillen als gevolg van het smeltende ijs .’ Ook de Groningse bevingen tonen de samenhang met het menselijk handelen, zegt Oele. 

Het verlies voorbij

Het boek draagt niet zomaar de titel Beyond elemental loss. Waar velen wijzen op de desastreuze en onomkeerbare invloed van de mens op het klimaat of het verlies van biodiversiteit, daar doordenkt Oele de scenario’s voorbij dit verlies. Een van haar inspiratiebronnen in haar analyse over hersteld vertrouwen is econoom en Nobelprijswinnaar Elinor Ostrom, ook naamgever van een van de campusgebouwen.

Ostrom illustreert voor Oele dat de krachten die ons omgeven – of ze nu uit de natuur komen of van autocratische leiders – geen lotsbestemming zijn. We kunnen met elkaar gemeenschappen opbouwen, waarin deelnemende partijen nieuwe regels opstellen voor manieren van leven en werken - in balans met elkaar en de natuur. ‘Als er dan ook regels komen om elkaar aansprakelijk te kunnen stellen voor het naleven van de regels, kun je weer in meer evenwicht met elkaar en de natuur leven, en in onderling vertrouwen je verlies overkomen.’

Marjolein Oele | Beyond Elemental Loss. Shifting constellations of water, fire, air, and earth | Suny Press, 2025 | www.sunypress.edu

Foto via Wikimedia Commons

Contactinformatie

Thema
Duurzaamheid, Filosofie, Geschiedenis