‘Wachten op de hedendaagse barbaren’: Hoe de ‘val’ van het Romeinse Rijk wordt uitgebuit om een hedendaagse nationalistische en discriminerende politieke agenda te rechtvaardigen.
Een toenemend aantal voornamelijk conservatieve en/of extreemrechtse politici en denkers in Europa misbruiken de geschiedenis van het Romeinse Rijk om een streng grensbeleid te legitimeren. Dat betogen PhD-onderzoekers Luuk Winkelmolen en Paschalina Garidou en Professor Politieke Geografie en Geopolitiek Henk van Houtum in een artikel, dat onlangs is gepubliceerd in het Journal of Borderlands Studies.
Johnson’s Droombeeld van Rome
Het meest recente voorbeeld van deze trend is dat van de voormalige premier van het Verenigd Koninkrijk, Boris Johnson. Nota bene staand op de fundamenten van het Colosseum in Rome pleitte hij voor een strikt grens- en migratiebeleid tegen klimaatvluchtelingen, “zoals de Romeinen al deden.” Volgens Johnson laat de ‘tragedie’ van de ‘val’ van het Romeinse Rijk zien hoe belangrijk het is om de klimaatcrisis aan te pakken. Zowel in de Romeinse tijd als vandaag de dag, zo stelde hij, is het voortbestaan van de beschaving afhankelijk van de zwakte van haar buitengrenzen. Johnson wijt deze ‘historische tragedie’ van de ‘val’ van Rome aan ‘ongecontroleerde immigratie’.
Op zichzelf genomen, lijkt dit interview misschien slechts een oppervlakkige, koddige interpretatie van de complexe en lange geschiedenis van het Romeinse Rijk, die Johnson op sluwe wijze aan de klimaatcrisis verbindt. Maar Johnsons interview in Rome is geen uitzondering. Integendeel, de afgelopen decennia gebruikten steeds meer conservatieve en/of extreemrechtse politici en denkers in Europa (zoals Wilders, Baudet, Rutte, Le Pen, Ferguson, Gauland, Mitsotakis) in hun politieke retoriek het antieke rijk van de Romeinen om hun fobische en extreem-nationalistische standpunten over grensbeveiliging, migranten en moslims te bekrachtigen.
Anachronistische Verheerlijking van het Verleden
In dit politieke landschap, waarin leiders het verleden strategisch misbruiken, worden klassieke grenzen en voorvaderen verheerlijkt om hedendaagse nationalistische agenda's te voeden en rechtvaardigen. De zogenaamde ‘barbaren’ uit het Oosten (tijdens het late Romeinse Rijk) zijn in dat narratief de mensen die op de vlucht zijn geslagen voor de gevolgen van klimaatverandering. Het feit dat klimaatvluchtelingen niet worden verwelkomd door precies die mensen die aanzienlijk bijdragen aan het klimaatprobleem zelf, is niet alleen hypocriet en paradoxaal, het is ook opruiend, neerbuigend en discriminerend. Bovendien is deze populistische strategie, waarbij grenzen en grenssystemen uit het verleden worden verheerlijkt, anachronistisch (in het Grieks ana: tegen en chronos: tijd) en selectief. Politici als Johnson selecteren mechanismen en/of manieren om bepaalde groepen mensen uit het verleden te categoriseren en te controleren, en projecteren deze op hun gewenste toekomstbeeld. Het is letterlijk het pakken van een element uit de ene tijd om het vervolgens te plakken op een situatie in de andere tijd. Deze selectieve historische herinnering en verheerlijking stelt de Romeinse ‘beschaving’ uit het verleden als voorbeeld voor de waarden van de zelf geconstrueerde (nationale) identiteit in het heden. Daarbij houden politici als Johnson de bredere historische en geografische context en socio-politieke verhoudingen van destijds en de voortdurend veranderende sociale en (geo)politieke realiteiten in de tussentijd willens en wetens verborgen. Ook over de zwarte bladzijden van het zo verheerlijkte Romeinse ‘baken van civilisatie’ – denk aan slavernij, het doden van mensen ter vermaak in ‘spelen’ en het afslachten van ontelbare dorpen om hun honger naar grondgebied en macht te stillen – wordt niet gesproken. Met andere woorden: Johnson gebruikt de ‘val’ van het ‘machtige’ Romeinse Rijk door ‘barbaarse invasies’, als een doemscenario om de angst voor ‘ongecontroleerde immigratie’ uit te buiten ten gunste van zijn politieke agenda. Het doel van deze anachronistische verheerlijking van het verleden: het normaliseren van de noodzaak voor een strikt grensbeleid, in het bijzonder ten tijde van zelfgecreëerde ‘crises’.
Geschiedenis en Geografie als Wapen
Door in te zoomen op sleutelmomenten uit Johnson’s speech kunnen we een beter beeld krijgen van het grotere geheel van dergelijk sluw misbruik, waarin geschiedenis en geografie tot dienstmaagden van (geo)politieke agenda's worden gemaakt. Want of het nu gaat om een toespraak, filmpje voor een politieke campagne, een zogenaamd grappige opmerking in het parlement of een subtiele, verborgen verwijzing van een politicus op sociale media, deze hondenfluitjes zijn alomtegenwoordig. En juist door de herhaling van deze ogenschijnlijk onschuldige gebeurtenissen en toespelingen, wordt een politieke boodschap geïnternaliseerd en genormaliseerd, ook voor de ontvangers. Met de herhaling komt de geleidelijke acceptatie van dit etno-nationalistische en discriminerende discours en dodelijk grensbeleid. Op deze manier leidt de aanhoudende gewelddadige grenspolitiek die politici als Johnson hiermee normaliseren, mogelijk tot nieuwe tragedies in de toekomst.