Mathijs van Leeuwen wegkijkend
Mathijs van Leeuwen wegkijkend

Ontwikkelingsorganisaties bij vredesopbouw: staar je niet blind op landregistratie

Hij werkte voor verschillende ontwikkelingsorganisaties in Oost-Afrika en Latijns Amerika, deed promotieonderzoek in Sudan, Burundi en Guatemala en woonde en werkte in Uganda. Mathijs van Leeuwen is hoogleraar conflict en vredesopbouw bij het Centrum voor Internationaal Conflict - Analyse & Management (CICAM) en doet onderzoek naar de rol van landconflicten en landhervorming in ontwikkelingslanden tijdens vredesopbouw. “Wees voorzichtig met verwachtingen van landregistratie als dé sleutel voor vredesopbouw. Blijf oog houden voor de diepere wortels van gewelddadige conflicten.”

Je bent ontwikkelingssocioloog en gespecialiseerd in conflict en vredesopbouw in ontwikkelingslanden. Wat doe je dan precies?

“Ik doe onderzoek naar de dynamieken van conflict en vredesopbouw, met name rondom landbouwgrond in het Afrikaanse Grote Merengebied. Ik onderzoek hoe lokale conflicten verband houden met grotere politieke conflicten, en op welke manier vredesopbouw – maatregelen om te voorkomen dat een land in een conflictsituatie terechtkomt, er in blijft steken of terugvalt - de relatie tussen burgers en lokale overheden beïnvloedt. Ik kijk daarbij regelmatig naar onderliggende aannames die humanitaire, vredes- en ontwikkelingsorganisaties hebben bij hun interventies in conflictgebieden.”

In je onderzoek staat regelmatig landregistratie als een van die interventies van ontwikkelingsorganisaties centraal. Wat houdt landregistratie precies in?

“Landregistratie is letterlijk het registreren van stukjes land. Hier in Nederland hebben we daar een professioneel werkend systeem voor; het Kadaster. In Afrikaanse landen ligt dat anders, daar hebben veel mensen ooit volgens gewoonterecht van lokale heersers land toegekend gekregen. Het grootste deel van dit land staat daarom niet geregistreerd bij de overheid. Het idee is vaak dat een gebrek aan erkenning van rechten door de overheid een belangrijke bron is van onzekerheid over de eigendom van een stuk land, en dat je dit kunt oplossen door land te registreren.”

Portret Mathijs van Leeuwen

Hoe belangrijk is het dat mensen zekerheid hebben over landeigendom?

“Je moet je voorstellen dat voor veel mensen in een land als Burundi of Oost-Congo de enige manier om een inkomen te verwerven, het zetten van een schop in de grond is en gewassen proberen te oogsten. Voor bewoners ten zuiden van de Sahara is het hebben van een stuk land de belangrijkste bron van levensonderhoud en daarmee een groot deel van hun identiteit. Land raakt direct aan hun bestaanszekerheid en is daarmee ontzettend belangrijk.”

In je onderzoek naar duurzame vrede in Congo en Burundi zeg je dat ontwikkelingswerkers teveel gericht zijn op landregistratie als succesvolle interventie voor vrede en veiligheid. Hoe zit dat?

“Wat we zien is dat beleidsmakers en ontwikkelingswerkers het registeren van grondbezit zijn gaan beschouwen als cruciaal voor zekerheid over landbouwgrond en daarmee als een sleuteldimensie voor vrede en veiligheid. Precies weten van wie welk stukje land is, zou leiden tot meer investeringen, landzekerheid, minder conflicten en meer rechten voor vrouwen en minderheden.Mijn onderzoek laat zien dat dit niet vanzelfsprekend is. Op het moment dat je land registreert in een conflict getroffen samenleving, nemen de landconflicten juist toe; door het formaliseren van informele afspraken over landgebruik komen onderliggende onduidelijkheden en conflicten weer naar boven. Daarbij: landregistratie is sowieso lastig, omdat het in de praktijk vaak door veel verschillende mensen gebruikt wordt. Hoe registreer je dat rechtvaardig? Er worden vaak rechtlijnige procedures en systemen voor landregistratie bedacht, maar de praktijk is weerbarstiger. Tegen ontwikkelingswerkers zeggen we dus duidelijk: wees voorzichtig met aannames over landregistratie. De hooggespannen verwachtingen die er zijn, worden maar in een zeer beperkt aantal cases gerealiseerd.”

Je pleit voor meer aandacht voor de diepere wortels van gewelddadige conflicten. Wat bedoel je daarmee?

“Veel landen waar ik onderzoek naar doe, kennen een lange geschiedenis van oorlog en conflict. In 1972 was er een massale vluchtelingenstroom vanuit Burundi naar Tanzania. Mensen durfden lange tijd niet terug. Dertig jaar later kwam er een vredesakkoord; vluchtelingen werden uitgenodigd om terug naar Burundi te komen. De overheid had intussen het land onder de achtergebleven bevolking herverdeeld. Dat leverde moeilijke kwesties op. Wat doe je met al die terugkeerders? En met de mensen die inmiddels rechtmatig op hun land verblijven? In Burundi droegen de protesten van de bevolking over de teruggekeerde vluchtelingen bij aan de burgeroorlog. Land en landregistratie is dus complex en niet alleen een technische aangelegenheid, maar raakt aan de oorzaken van grootschalig gewelddadig conflict. Ontwikkelingswerkers moeten zich blijven afvragen hoe ze naar een conflict moeten kijken en proberen daarin het perspectief van anderen te begrijpen. Een boodschap die ik mijn studenten hier in Nederland overigens ook mee geef: pas op dat je ‘conflict’ niet als iets exotisch gaat zien, waar vooral landen in het zogenaamde ‘globale zuiden’ mee te maken hebben. Iedere samenleving heeft te maken met conflict en moet manieren vinden om daar op vreedzame wijze mee om te gaan, en dat is niet altijd even gemakkelijk, ook niet in Nederland.”

Op vrijdag 8 december 2023 sprak hoogleraar conflict en vredesopbouw Mathijs van Leeuwen zijn inaugurele rede uit. Hierin ging hij onder andere in op de zogenaamde ‘local turn’ in vredesopbouw. Lees hier zijn inaugurele rede: https://repository.ubn.ru.nl/handle/2066/299256.

Foto's: Duncan de Fey

Tekst: Annette Zonnenberg

Contactinformatie

Thema
Internationaal, Politiek