Gezamenlijk portret Henk van Houtum en Ben van Enk

Waarom het covidbeleid wereldwijd een voorbeeld is van politieke auto-immuniteit: ‘Alsof een stad in brand staat en je alleen de villawijk blust’

14 november 2023 Onderzoeksbericht

De reactie van overheden op de coronapandemie maakt duidelijk dat onze huidige politieke systemen niet geschikt zijn om met wereldwijde gezondheidsproblemen te dealen. Dat betogen professor Politieke Geografie en Geopolitiek Henk van Houtum en student (inmiddels PhD-onderzoeker) Ben van Enk in een artikel, dat onlangs is gepubliceerd in het medische toptijdschrift BMJ.

Een wereldwijde crisis kan je niet op nationaal niveau oplossen. Sterker nog, dat werkt averechts. Toch verkrampten nationale overheden tijdens de covidpandemie en begonnen ze massaal mondkapjes en vaccins te hamsteren. Die reactie leidde tot oplopende prijzen (en woekerwinsten) en enorme tekorten in minder welvarende landen, waardoor zich een gezondheidsramp voordeed in die landen én de pandemie voortduurde.

Politieke auto-immuunziekte

In andere woorden: voornamelijk de rijke landen hielden met hun reactie het probleem dat ze claimden te bestrijden juist in stand. Door alleen oog te hebben voor de ‘eigen’ (nationale) bevolking, kon het virus langer ongehinderd rondwaren en ontwikkelden zich nieuwe varianten. Varianten die ook weer een gevaar vormden voor de bevolking in de rijke landen. Het eigen-volk-eerst afweermechanisme van de rijke landen richtte dus uiteindelijk alleen maar meer schade aan.

Het is daarmee een voorbeeld van een politieke auto-immuniteit zoals filosoof Jacques Derrida die in 2003 beschreef, en die professor Henk van Houtum en student Ben van Enk nu gebruiken om te laten zien dat het roer om moet als het gaat om wereldwijd gezondheidsbeleid. Hun artikel ‘The political autoimmunity of the COVID-19 response’, samen geschreven met Annelies van Uden van de Universiteit Utrecht, werd onlangs gepubliceerd in het medische toptijdschrift BMJ.

Daarin zetten de onderzoekers uiteen waarom de aanpak van de pandemie averechts werkte. “Wereldwijde problemen zoals klimaatverandering en pandemieën kun je niet op nationaal niveau oplossen”, zegt Van Houtum. Van Enk: “Wat je tijdens de covidpandemie zag gebeuren, kun je vergelijken met een stad die volledig in brand staat, maar alleen de villawijk wordt geblust.”

Wij zijn toevallig geboren in een land dat ons een gouden paspoort geeft. We vinden het de normaalste zaak van de wereld dat we overal heen reizen.

Mondiale tweede klasse

Van Houtum is professor Politieke Geografie en Geopolitiek en medeoprichter van het Nijmegen Centre for Border Research (NCBR). Hij is geïnteresseerd in de vraag hoe grenzen ontstaan en wat voor invloed ze hebben op ons leven. Grenzen zijn niet een probleem ‘an sich’, het gaat erom welke morele implicaties ze hebben voor anderen én voor onszelf, legt Van Houtum uit.

“Wanneer het gaat om toegang, bijvoorbeeld. Wij zijn toevallig geboren in een land dat ons een gouden paspoort geeft. We vinden het de normaalste zaak van de wereld dat we overal heen reizen. Maar dit recht ontzeggen we anderen omdat ze aan de ‘verkeerde’ kant van de grens geboren zijn. Zo creëren we een mondiale apartheid van tweede klasse mensen die enkel ongedocumenteerd kunnen vluchten.”

Vaccinpaspoorten

Toen Van Enk, student migratie & etnische relaties, zich afgelopen jaar bij het NCBR meldde met een open sollicitatie voor een stage, zag Van Houtum een mooie mogelijkheid om samen met de enthousiaste student de auto-immuniteit van grensbeleid te koppelen aan de aanpak van het covidbeleid. “In onze aanpak van de coronapandemie zag je die apartheid namelijk weer terug, bijvoorbeeld met de vaccinpaspoorten. We lieten mensen van het ene land wel toe en van het andere niet.”

“In mijn studie hield ik me veel bezig met integratie-vraagstukken en onderwerpen als discriminatie”, vertelt Van Enk. “Ik vond het werk van Henk interessant, omdat hij thema’s benadert vanuit een kritisch perspectief. Dat wilde ik ook graag leren.”

Wat dat kritische perspectief inhoudt? “Het gaat om het bevragen van assumpties die ten grondslag liggen aan de status quo”, legt Van Houtum uit. “Grenzen zijn nooit vanzelfsprekend of natuurlijk, dus is een permanente kritische blik nodig om de normatieve uitgangspunten te bevragen en te onderzoeken wat de implicaties ervan zijn.

Op deze manier kun je er je vingers op natellen dat als er straks weer een pandemie uitbreekt, precies dezelfde dingen misgaan.

Aanklacht tegen het politieke systeem

Van Enk beschouwde het beleid van nationale overheden omtrent de coronapandemie vanuit het begrip responsible governance. “Verantwoordelijk bestuur, dus. Wat dit duidelijk niet was. Nationale, isolationistische politiek bedrijven werkt niet bij het bestrijden van een globale pandemie.”

Het artikel van Van Enk en Van Houtum leest als een aanklacht tegen het politieke systeem. Ze luiden de noodklok en doen direct aanbevelingen. “Er moet allereerst open over gesproken worden door beleidsmakers”, zegt van Houtum. “Het is heel raar dat het er nu helemaal niet meer over gaat.” Van Enk knikt. “Op deze manier kun je er je vingers op natellen dat als er straks weer een pandemie uitbreekt, precies dezelfde dingen misgaan.”

Hippocrates-eed

De manier waaróp politici en experts het onderwerp zouden moeten bespreken, is wat de twee betreft ook helder. Ze gebruiken de Hippocrates-eed die medici moeten afleggen daarbij als leidraad. Van Houtum: “In die eed beloven zij dat zij zo goed als zij kunnen, voor de gezondheid van de medemens zullen zorgen, ongeacht nationaliteit of welvaart. In het geval van de pandemiebestrijding is dat dus absoluut niet gebeurd.”

“Solidariteit voorbij de nationale grens is in het geval van een mondiale crisis geen franje of luxe, maar noodzaak, vervolgt hij. “Want ook als je iemand bent die niet solidair wil zijn met andere landen en gelooft in ‘eigen volk eerst’ is mondiale samenwerking de beste oplossing. We zijn als mensheid met elkaar verbonden, een mondiale brand stopt niet bij de grens.”

Tekst: Pim Muller

Contactinformatie

Organisatieonderdeel: Institute for Management research, Politicologie
Gaat over persoon: prof. dr. H.J. van Houtum (Henk)