Tientallen dozen, vele mappen en een verzameling waardevolle spullen. Paul Sars, onderzoeker aan het Radboud Institute for Culture and History (RICH), ontvangt in 2015 de nalatenschap van een dierbare overleden vriendin. Haar naam: Diet Kloos, een bekende oratoriumzangeres. ‘Ik vergeet nooit hoe ik haar eind jaren tachtig leerde kennen’, blikt Sars terug. ‘Ze belde mij om te vertellen dat ze na de Tweede Wereldoorlog een kortstondige relatie heeft gehad met Paul Celan, een beroemde Joodse dichter die de Holocaust had overleefd en over wie ik een boek had geschreven. Ze beschikte zelfs nog over zijn liefdesbrieven. Dat was voor mij, als jonge onderzoeker, natuurlijk enorm waardevol: op die liefdesbrieven en -gedichten ben ik uiteindelijk gepromoveerd.’
Wat innige liefdesbrieven uit de oorlog vertellen over leven in verzet
Ze lijken op het eerste oog zomaar een smoorverliefd stelletje tijdens de Tweede Wereldoorlog. Toch geeft het onfortuinlijke koppel Jan en Diet Kloos nu, tachtig jaar later, nieuwe inzichten over het leven in verzet. Met dank aan hun nagelaten liefdesbrieven. ‘Daarin waren ze opvallend open voor die tijd.’
Weduwe
Vanaf dat eerste contact ontstaat er een bijzondere band tussen Sars en de oudere Diet, leidend tot een sterke vriendschap. ‘Voor mijn werk schreef ik veel artikelen over haar en haar relatie met Paul Celan. Zo kwam ik steeds meer over haar te weten, ook over haar verleden van vóór die tijd. Op den duur vertelde ze mij dat ze weduwe was en dat de nazi’s haar man tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben vermoord.’
Die man was de vijf jaar oudere Jan Kloos, bioloog bij de Plantenziektekundige Dienst in Wageningen. Diet was twintig toen ze hem medio mei 1944 leerde kennen, in de tijd dat ze aan het conservatorium studeerde. Al snel kregen ze een innige relatie. In de periode van juni tot september 1944 schreven de twee elkaar vele liefdesbrieven, vaak meerdere per dag. Jan vanuit Wageningen en Diet vanuit Dordrecht. ‘Daarin hinten ze ook naar elkaar over hun gezamenlijke werk voor het verzet’, vertelt Sars, die via de nalatenschap van Diet óók deze wederzijdse liefdesbrieven in handen kreeg.
Sars: ‘Over het algemeen bevatten de brieven uitgebreide liefdesverklaringen, maar her en der schrijven ze met verkapte bewoordingen eveneens over bijvoorbeeld hun hulp aan Joodse onderduikers. Zo verwijst Jan naar een briefje met een opdracht die hij bij Diet thuis voor haar had achtergelaten en over de ervaringen met een zich roekeloos gedragende ‘klant’, waarmee hij een onderduiker aanduidt. Voor zijn werk als onderzoeker had hij namelijk helemaal niet met ‘klanten’ te maken.’
Van korte duur
Een andere toespeling naar het verzet doet Jan wanneer hij in één van zijn brieven uitweidt over het Joodse meisje Lientje. Sars: ‘Uit die brief komt naar voren dat Jan aan een verzetsvrouw in Dordrecht had gevraagd of zij Diet wilde verzoeken om Lientje met de trein naar hem in Ede te brengen. Jan zou Lientje vervolgens naar een onderduikadres brengen om aan een razzia te ontkomen. Op station Ede vreest hij te zijn verraden wanneer hij Lientje niet met Diet aantreft, maar met een andere vrouw. Uiteindelijk blijkt dat de verzetsvrouw in Dordrecht de opdracht aan iemand anders had gegeven, omdat ze Diet niet kon bereiken. Jan schrijft daar openlijk over.’
Hoe verliefd Jan en Diet ook zijn: hun geluk is maar van korte duur. In november 1944 trouwen ze, omdat hun beide moeders voorzien dat Diet wel eens zwanger kan raken. Twee weken later worden ze allebei opgepakt. Diet komt na negen weken vrij, maar Jan wordt veroordeeld op verdenking van spionage en op 30 januari 1945 op 25-jarige leeftijd gefusilleerd. Daarna ontvangt Diet nog zijn afscheidsbrief, die voor haar vanuit de gevangenis is meegesmokkeld. Deze en al hun andere 45 liefdesbrieven zijn, net als unieke foto’s, als onderdeel van Radboud Erfgoed Collecties nu online voor iedereen beschikbaar gesteld.
Waardevolle inzichten
‘De brieven van Jan en Diet zijn vrij bijzonder’, licht Sars toe. ‘Want daarin waren ze opvallend open voor die tijd. Zo ook over seks. Diet vraagt Jan bijvoorbeeld per brief hoelang sperma vruchtbaar blijft zodra dat buiten de man is. Daarnaast laten de brieven zien dat, zelfs in oorlogstijd, het gewone leven doorging. En de beschrijvingen geven weer hoe krakkemikkig het verzet soms georganiseerd was: het was gewoon mensenwerk.’
Volgens Sars is het belangrijk dat zowel de liefdesbrieven als het emancipatiewerk van Diet meer bekendheid krijgen. ‘Diet heeft lang te boek gestaan als de weduwe van verzetsheld Jan Kloos. Maar voordat ze Jan leerde kennen, zat ze al vier jaar in het verzet en ze heeft zes Joodse mensen geholpen om de Holocaust te overleven. Daarvoor is in 2017 nog postuum door de Staat Israël aan haar de Yad Vashem-onderscheiding toegekend. Diet was een intellectuele vrouw die voor haar emancipatie opkwam, in een tijd waarin dat nog geen vanzelfsprekendheid was. Niet alleen door haar actieve rol in het verzet, maar ook na de oorlog, toen ze zich als zangeres inzette voor gelijke beloning.’
De liefdesbrieven bieden waardevolle inzichten voor onderzoekers die hun bevindingen over het leven in verzet willen vergelijken, aldus Sars. Hij wijst op de goede toegankelijkheid die de brieven digitaal makkelijk doorzoekbaar maakt. ‘Ze vormen een virtuele kamer, met verschillende bronnen. Daarmee bieden ze een uniek inkijkje in de levens van twee bijzondere mensen.’
Meer weten? Bekijk de liefdesbrieven van Jan en Diet Kloos
Contactinformatie
- Organisatieonderdeel
- Faculteit der Letteren, Radboud Institute for Culture and History
- Thema
- Geschiedenis