Schulden worden zichtbaar
Meer dan een half miljoen huishoudens – waarvan veel met kinderen – in Nederland leeft in extreme armoede, en meer dan één miljoen Nederlanders kampen met problematische schulden, volgens het Nibud (Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting). De omvang van dit probleem is enorm, maar armoede en schulden blijven vaak verborgen door schaamte en het stigma dat eraan kleeft. Juist in de zomervakantie worden deze financiële problemen pijnlijk zichtbaar. De vraag ‘Waar ben je op vakantie geweest?’ komt veelvuldig voor op het schoolplein, op de werkvloer en in de supermarkt. Daarnaast is de sociale druk om geld uit te geven in de zomer groter. Wat vertel je jouw kinderen als alle buurtkinderen een ijsje halen? Ook sociale media dragen bij aan de zichtbaarheid: rijkdom verschijnt in de vorm van leuke vakantiefoto’s, terwijl armoede zichtbaar wordt bij het gebrek daarvan.
Maalstroom
Hoe komen mensen terecht in schulden? Hoe komt het dat mensen in schulden blijven? Joost Beuving, universitair docent en antropoloog, legt namens REGAIN uit dat verschillende factoren op elkaar inspelen. Sterker nog, sommige factoren lijken elkaar zelfs te versterken. PhD student Henry van der Burgt, begeleid door copromotoren Maurice Gesthuizen en Joost Beuving, onderzocht dit fenomeen en omschreef het proces als een maalstroom. In deze maalstroom krijgen mensen met schulden het idee dat ze grip verliezen, en daarmee de controle over hun situatie kwijt zijn. ‘Er bestaat een sterke relatie tussen financiële stress en mentale gezondheid. Deze combinatie heeft impact op beslissingen die mensen nemen, zo wordt het lastiger om keuzes op lange termijn te maken. Al helemaal nu er sprake is van de stijgende kosten van levensonderhoud.’ Wanneer iemand in de financiële problemen verkeert, kan het snel gaan. Je wordt als het ware in de maalstroom meegesleurd. ‘Op het moment dat je niet betaalt, ontvang je aanmaningen en krijg je te maken met schuldeisers. Mensen met schulden hebben gemiddeld 17 schuldeisers. De schuldeisers sturen e-mails, bellen op en komen langs de deur. Je kunt je wel voorstellen dat dit een enorme impact heeft op het dagelijks leven en de mentale gezondheid van iemand.’
Schuld of schuldig?
Het lijkt erop dat door dit maalstroom effect schulden diep doordringen tot in de haarvaten van iemands leven. Daarbij komt kijken dat mensen vanwege schaamte moeilijk hulp zoeken of het weinig met hun sociale omgeving (kunnen) bespreken. Beuving: ‘Het stigma rondom het hebben van schulden leidt niet alleen deels tot het ontstaan, maar ook tot het verergeren en in stand houden ervan. Het hebben van schulden schaadt bijvoorbeeld sociale netwerken. Mensen vermijden sociale situaties zodat ze niet over hun schulden hoeven te praten. Niet alleen omdat ze zo kosten kunnen vermijden, bijvoorbeeld kosten van een cadeau of een rondje in de kroeg, ook omdat het onderwerp té pijnlijk is. Terwijl het hebben van een sociaal netwerk juist belangrijker wordt naarmate je meer schulden hebt. Soms is de schaamte zo hoog, dat mensen niet in staat zijn schuldhulpverleningsinstanties te benaderen.’
Het feit dat het stigma op schulden hebben zo groot is, maakt gesprekken over schulden dus moeizaam. Op het Schuldenforum, een initiatief van vrijwilligers, kunnen mensen met schulden anoniem hun ei kwijt en delen mensen praktische tips. Het forum geeft niet alleen een inkijk in de dagelijkse zorgen, mensen ondervinden steun in het feit dat ze er niet alleen voor staan. Toch blijven de verhalen schrijnend: 'Het zwaarst voor ons is dat wij niet op vakantie kunnen en dat wij hierdoor de kinderen te kort doen. Het zal nog enige tijd duren voordat wij van onze schuld zijn verlost. Hierdoor gaan kostbare momenten verloren, die wij nooit meer kunnen inhalen.'
REGAIN
Vanwege de schaamte komen onderzoekers van REGAIN op minder conventionele manieren in contact met de doelgroep. Zo wordt het Schuldenforum op de voet gevolgd en gaan onderzoekers duurzame contacten aan met mensen met schulden. ‘In interviews laat niet iedereen het achterste van hun tong zien,’ legt Beuving uit, ‘Vandaar dat antropologisch veldwerk, waar het creëren van wederzijds vertrouwen en begrip centraal staat, bij uitstek inzicht biedt in het schuldenprobleem.’
Als we het schuldenprobleem echt willen aanpakken, moeten we niet alleen naar een ander kijken, maar ook naar onszelf en hoe we omgaan met dit onderwerp in onze eigen kring. Schulden zijn en blijven een maatschappelijk probleem, wat vraagt om een maatschappelijke oplossing.
