Klagen over formaties in Nederland is van alle tijden, maar de onvrede over het verloop van de formatie van 2021 was ongekend groot en breed gedeeld. Ze droeg tevens bij aan het cynisme bij de bevolking over de politiek. De oplossing van de dilemma’s en paradoxen die kabinetsvorming in Nederland zo ingewikkeld maken, zijn niet eenvoudig langs procedurele weg op te lossen, zo erkent de evaluatiecommissie volmondig. De politieke context en de verkiezingsuitslag, samen met het vertrouwen van politici in elkaar, de chemie tussen politici en de politieke wil tot samenwerking zijn bepalend voor het verloop. Niettemin zijn van ingrepen in het proces en de gebruiken – zoals het instellen van deadlines – volgens de commissie impulsen te verwachten.
Kabinetsformatie
De commissie-Van Baalen was ingesteld om de kabinetsformatie van 2021/22 te evalueren, de langste ooit. Bijna driehonderd dagen duurde het voordat de uitslag van de Tweede Kamerverkiezingen van 17 maart 2021 had geleid tot een nieuw kabinet – nota bene van dezelfde samenstelling als het oude (VVD, D66, CDA en ChristenUnie). Vooral de gebeurtenissen aan het begin, na het uitlekken van de interne notitie met daarop ‘positie Omtzigt, functie elders’, zorgden voor verstoorde verhoudingen tussen de partijen. Blokkades over en weer zorgden voor verdere vertragingen.
Commissie Van Baalen
Sinds de Tweede Kamer in 2012 de regie in de kabinetsformatie naar zich heeft toegetrokken, laat zij elke formatie evalueren door wetenschappers. De commissie die de formatie van 2021 onderzocht bestond uit Van Baalen (voormalig directeur van het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis), Alexander van Kessel (onderzoeker bij het CPG), Paul Bovend’Eert (hoogleraar staatsrecht aan de RU) en Mark van Twist (hoogleraar bestuurskunde aan de Erasmus Universiteit Rotterdam). Bovend’Eert en Van Kessel maakten ook deel uit van de commissies die de formaties van 2012 en 2017 evalueerden; Van Baalen ook van de commissie-2012. De evaluatiecommissie sprak met alle verkenners, informateurs, fractievoorzitters en vele betrokkenen bij de formatie.
Advies
De evaluatiecommissie adviseert de Kamer ook om zelf het debat te voeren over wat ze onder de regiefunctie tijdens de formatie verstaat. De betrokken politici houden daarover nogal verschillende, soms sterk uiteenlopende opvattingen op na, zo bleek uit de interviews die de commissie afnam. Een voorspoedig verloop van de formatie is gebaat bij vertrouwelijkheid, zo meent de commissie verder. Openbaarmaking van alle vertrouwelijke stukken van het begin van de formatie van 2021 was dan ook een valse start van de kabinetsvorming. De commissie beveelt ook aan in het vervolg slechts één verkenner aan te wijzen en niet twee, zoals in maart 2021 gebeurde.
Meer informatie over het rapport vind je hier: