De meditaties beginnen vanzelfsprekend bij het wonder van Jezus’ geboorte en dus bij de aankondiging door de engel dat Maria zwanger is. Deze annunciatie is echter niet de eerste tekening. Die is per ongeluk verderop terecht gekomen, al staat onderaan de pagina wel nummer I. Het boekje begint nu met twee afbeeldingen die helemaal achterin hadden moeten staan: de Hemelvaart en het Laatste Oordeel. Dan komt de titelpagina, gevolgd door een tekening met de geboorte (II genummerd). We zijn nu aangekomen bij het kerstverhaal, het begin van Jezus’ leven.
Denk aan Jezus, denk aan de tekenaar
Vita Salvatoris, Het Leven van de Verlosser, staat er op de titelpagina van een klein perkamenten boekje dat rond 1500 ergens in Duitsland is gemaakt. In elk geval was het zowel in de 16e eeuw als begin 19e eeuw in Duits bezit. In de jaren 30 van de vorige eeuw is het aangekocht door de Nijmeegse Universiteitsbibliotheek (Hs. 149). Dertig pentekeningen vertellen het verhaal van Jezus’ leven, waarbij vooral zijn geboorte en zijn lijden volop aan bod komen. Boven elk van de scènes is een korte beschrijving in het Latijn genoteerd. Vergelijkbare reeksen met voorstellingen zijn heel populair in de late middeleeuwen. Ze bieden gelovigen de mogelijkheid om te mediteren over cruciale momenten uit het leven van Jezus en zijn lot te overdenken. Het leven van Christus als model voor de eigen vroomheid wordt rond 1400 steeds populairder. De Navolging van Christus van Thomas van Kempen is de beroemdste tekst in deze traditie. In vergelijking daarmee biedt deze reeks pentekeningen een veel eenvoudiger model.
Hierna volgen afbeeldingen van de besnijdenis, de presentatie in de tempel, de vlucht naar Egypte en de 12-jarige Jezus die de schriftgeleerden in de tempel onderwijst.
De aanbidding door de Drie Koningen, die meteen na de besnijdenis thuishoort, volgt pas verderop. Opnieuw een blad dat verkeerd is ingebonden. Dat kon makkelijk gebeuren omdat het boekje bestaat uit losse bladen die zijn samengevoegd. Iedere tekening kon door de gelovige vastgehouden worden als een op zichzelf staand gebedsprentje, iets groter dan een briefkaart.
De reeks tekeningen is eenvoudig, soms haast naïef, en misschien wel nagetekend van een reeks houtsneden. In elk geval doen de voorstellingen daaraan denken. Omdat het boekje echter nauwelijks bekend is, is het eigenlijk nog nooit goed onderzocht. Dat geldt voor veel meer schatten uit de collectie van de Nijmeegse Universiteitsbibliotheek.
Juist voor dit handschrift is er nog wel een extra reden voor grotere bekendheid. Na dertig scènes uit het leven van Jezus volgt er namelijk nog een afbeelding: een zelfportret van de monnik die de tekeningen gemaakt heeft. Boven het portret staat dat het boekje hier eindigt, gevolgd door een lofprijzing op Christus. Onder het portret staat een aansporing om te bidden voor deze onwaardige broeder: ‘sis memor indigno pro fratre orare benigno.’* De Vita Salvatoris wordt op deze manier een boekje om de maker ervan te gedenken. Dergelijke oproepen tot gedachtenis zijn niet ongebruikelijk. Meestal gaat het daarbij om de kopiist die vraagt om hem of haar te gedenken. Hier zien we, heel uitzonderlijk, een portret, en staan we oog in oog met de monnik die ons vraagt aan hem te denken.
*In het handschrift staat benigno, maar dit moet vermoedelijk benigne zijn, zo liet Vincent Hunink, collega van de opleiding Griekse en Latijnse Taal en Cultuur, me weten. De zin ‘Sis memor indigno pro fratre orare benigne’ is een hexameter, en betekent, ‘gedenk welwillend te bidden voor (uw) onwaardige broeder.’
Deze blog is geschreven door Johan Oosterman.
Johan Oosterman is hoogleraar oudere Nederlandse letterkunde en directeur Radboud Erfgoed. Na zijn promotie in Leiden bij Frits van Oostrom heeft hij als postdoc-onderzoeker gewerkt te Antwerpen aan het repertorium van het Nederlandse lied tot 1600. In dat project, maar ook daarvoor en daarna, heeft hij veel gewerkt met primaire bronnen in historische collecties. Onderzoek naar collecties speelt ook een grote rol in de samenwerking met Johns Hopkins University Baltimore. In 2014 nam hij het initiatief tot het project over Maria van GeIre en haar gebedenboek. Hij was gastconservator van de tentoonstelling lk, Maria van Gelre die van 13 oktober 2018 - 6 januari 2019 plaatsvond in Museum Het Valkhof.
G.C. Huisman, Catalogus van de middeleeuwse handschriften in de Universiteitsbibliotheek Nijmegen (Miscellanea Neerlandica; Vol. 14). Leuven: Peeters 1997.
Contactinformatie
- Contactpersoon
- prof. dr. J.B. Oosterman (Johan)
- Organisatieonderdeel
- Radboud Erfgoed