‘Ecologische rouw gaat over grenzen van religies en tradities heen’

Ecologische rouw

Rouwen om het klimaat, het is een opkomend fenomeen. Mensen zijn zich meer en meer bewust van de ernstige milieuproblemen waarmee onze planeet wordt geconfronteerd. En net als bij persoonlijk verlies kunnen ze verdriet, angst en machteloosheid ervaren als reactie op ontbossing, klimaatverandering, verlies van biodiversiteit, grootschalige vervuiling en het uitsterven van diersoorten. ‘In het geval van ecologische rouw is die ook nog eens sterk verweven met gevoelens van angst voor méér ecologische verliezen in de toekomst: er gaan nog meer dierensoorten uitsterven, er gaan nog meer gletsjers smelten’, zegt Aanen. ‘En het accepteren van ecologische rouw wordt bemoeilijkt omdat er vaak ook schuldgevoel bij komt kijken: we dragen zelf bij aan deze ecologische crisis of hebben die zelfs veroorzaakt.’ 

Sinds 2011 wordt op 30 november de Remembrance Day for Lost Species georganiseerd, een inmiddels jaarlijks evenement waarbij wereldwijd activiteiten worden uitgevoerd om uitgestorven en bijna-uitgestorven soorten te herdenken: ceremonies, kunsttentoonstellingen, het aansteken van een kaarsje, het planten van een boom. De jaarlijkse dag moet mensen inspireren om zich opnieuw in te zetten voor alles wat overblijft.

In 2009 erkende de Amerikaanse Alliantie voor Psychologen (APA) klimaatverandering als een groeiende bedreiging voor de mentale gezondheid. Sindsdien krijgt het fenomeen ecologische rouw zowel wetenschappelijk als maatschappelijk steeds meer aandacht, ziet ook religiewetenschapper Justine Bakker. ‘Hoewel concrete cijfers over het aantal mensen dat lijdt onder ecologische rouw ontbreken, is het overduidelijk dat er iets aan de hand is. Het aantal mensen dat openlijk opkomt voor het klimaat in het publieke domein, zoals actrice Carice van Houten, groeit gestaag. Geestelijk verzorgers en psychologen zoeken naar manieren om mensen te ondersteunen.’

In 2023 richtte het Humanistisch Verbond – een Nederlandse organisatie - de Klimaatvrijplaats op, een reeks ondersteunende bijeenkomsten voor klimaatactivisten die een 'klimaat-burn-out' dreigen te krijgen. Gezamenlijk gaat de groep op zoek naar manieren om toch hoopvol te blijven, en de balans te vinden tussen grote zorgen voor het klimaat en de verbinding met het hier en nu. 

Houvast bieden

‘De aandacht voor ecologische rouw groeit weliswaar, maar goede, erkende manieren om er uiting aan te geven zijn er nog niet’, stelt Johan Aanen. In zijn scriptieonderzoek onderzocht hij hoe geestelijk verzorgers op professionele wijze ecologische rouwrituelen kunnen ontwerpen en uitvoeren. ‘Bij het rouwen om een persoon kennen we verschillende rituelen: uitvaartdiensten, condoleances, het plaatsen van grafstenen en het herdenken van iemands sterfdag. Die zijn erkend en bieden houvast. Het ontbreken van zulk soort erkende rituelen voor ecologische rouw vergroot de kans op langdurige rouw’, legt Aanen uit. ‘Rituelen kunnen helpen om gevoelens van geleden en toekomstig verlies in de klimaatcrisis vorm te geven.’

Het Good Grief Network (GGN) is een non-profitorganisatie in de Verenigde Staten die mensen samenbrengt om negatieve klimaatemoties te verwerken die ontstaan als reactie op een planetaire crisis. GGN ontwikkelde de ‘10 stappen naar veerkracht en empowerment in een chaotisch klimaat’. 

Potentiële vragen

Ecologische rouw vraagt om nieuwe manieren, maar dat betekent niet dat die hun inspiratie niet uit bestaande rouwrituelen kunnen halen. Zo werd op 18 oktober 2020 in de Amerikaanse staat Oregon een uitvaart voor de Clark gletsjer georganiseerd door het Oregon Glacier Institute. In de stad Salem werd voor het Capitool van de staat Oregon – een groot witmarmeren gebouw – een gitzwarte kist gezet met daarin smeltwater van de gletsjer. Er was een moment stilte, er was een grafrede.

‘Klimaatrouwrituelen halen inspiratie uit religieuze rituelen’, zegt Bakker. ‘Het is interessant om daar met de bril van religiewetenschapper naar te kijken. Zulke rituelen roepen immers veel vragen op.’ Bijvoorbeeld: hoe maken klimaatrouwrituelen gebruik van religieuze tradities, symbolen en betekenissen om uiting te geven aan ecologisch rouw? Welke rol speelt spiritualiteit in de zoektocht naar steun en hoop, in het indenken, verbeelden, en mogelijk maken van een toekomst? Zorgt het samen rouwen voor het versterken van sociale banden en kan dat zorgen voor een collectieve reactie op ecologische uitdagingen?

In 1914 werd in Cincinnati (Amerika) een herdenkingsdienst gehouden ter ere van de uitgestorven Trekduif, nadat de laatste Trekduif in gevangenschap, genaamd Martha, stierf in de Cincinnati Zoo. Mensen kwamen in de dierentuin bijeen om stil te staan bij het lot van de Trekduif, ooit een overvloedige vogelsoort in Noord-Amerika. 100 jaar later, in 2014, waren er wereldwijd verschillende herdenkingsactiviteiten voor de uitgestorven Trekduif, als symbool voor het belang van natuurbescherming en biodiversiteit.

Klimaatreligie

Interessant is ook dat mensen van verschillende levensbeschouwelijke achtergronden deelnemen aan ecologische rouwrituelen. ‘Ecologische rouw wordt gedeeld over grenzen van religies en tradities heen’, zegt Aanen. Bakker vult aan: ‘Mensen denken vaak nog vrij nauw over religie. Dat is iets wat je doet in de kerk, synagoge of in een moskee. Maar ook op andere plekken en momenten, waar en wanneer je het misschien minder verwacht, zie je zingevingsvragen en existentiële vragen altijd weer terugkomen: Wie ben ik? Wie zijn wij? Hoe verhouden we ons tot elkaar? Hoe verhouden we ons tot de natuurlijke omgeving, tot niet-menselijke dieren? Wat is het juiste om te doen? De klimaatcrisis is ook een zingevingscrisis. Als we te nauw kijken naar religie, dan missen we dat mensen overal op zoek zijn naar zingeving.’

Tijdens de voorstelling ‘Herinner ons’ - die in juni 2023 op een natuurbegraafplaats in Nederland werd gehouden  - stonden miniatuurgrafkistjes voor uitgestorven soorten opgesteld. Het symboliseerde een waardig afscheid aan diersoorten die uitgestorven zijn. Aan het begin van de voorstelling werd een klein grafkistje voor het in 1979 uitgestorven duingentiaanblauwtje (vlinder) in een rouwstoet naar de natuurbegraafplaats gedragen om bij de andere kistjes te worden geplaatst. 

Gepaste zorg

Zelf ontwierp Aanen een ceremonie voor mensen die rouwen om het historische bos Amelisweerd in Utrecht. Daarvan verdween – ondanks de vele protesten – al een flink deel bij de aanleg van de A27. Met de geplande verbreding zou er een nog groter deel van het bos verdwijnen. ‘Door ecologische rouw breed te erkennen en daarbij professionele hulp aan te bieden, kun je voorkomen dat er een complexe, chronische vorm van rouw ontstaat. Een verlies van perspectief bij jongeren bijvoorbeeld’, legt Aanen uit. ‘Ik sprak recent een aantal ouders die letterlijk zeiden: mijn kinderen zijn depressief, omdat ze niet weten wat zij kunnen verwachten van de toekomst. Gepaste zorg helpt bij het leren omgaan met zulke complexe emoties, die steeds vaker zullen voorkomen.’