In Over de democratie in Amerika analyseert Tocqueville de sterke verenigingscultuur van de Verenigde Staten.1 Volgens Tocqueville hing deze cultuur nauw samen met de democratische samenleving van Amerika. In tegenstelling tot aristocratische volken zijn alle burgers ‘bij democratische volken onafhankelijk en zwak; ze zijn zelf tot bijna niets in staat en geen van hen kan zijn medemensen verplichten hem bij te staan. Ze vervallen dus allen tot onmacht als zij niet leren elkaar vrijelijk te helpen.’2 In een democratische samenleving nemen verenigingen daarom de plaats in van machtige particulieren in een aristocratie. In dit blog laat Maurits Potappel zien dat verenigingen en netwerken belangrijk zijn geweest voor het proces van Europese integratie en hij bespreekt wat daaruit voor vandaag de dag te leren is.
Aandacht voor informele netwerken
In de afgelopen jaren is er in de academische literatuur steeds meer aandacht voor de rol van verenigingen en netwerken in de totstandkoming van democratische instituties. De Amerikaans-Italiaanse auteur Carlo Invernizzi Accetti heeft bijvoorbeeld laten zien hoe christendemocratische partijen en netwerken aan de basis staan van de Europese Unie.3Concepten zoals menselijke waardigheid, subsidiariteit en solidariteit werden eerst filosofisch uitgewerkt binnen informele netwerken voordat deze politiek vertaald werden in de EU. Ook in de totstandkoming van andere belangrijke instituties zoals de Verenigde Naties en de mensenrechtenverdragen hebben informele netwerken een onmisbare rol gespeeld. De Amerikaanse auteur John Nurser heeft bijvoorbeeld de belangrijke rol van niet-gouvernementele organisaties (ngo’s) zoals de Wereldraad voor Kerken aangetoond in de totstandkoming van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens.4
Nederland
In Nederland is recent een aantal proefschriften verschenen waarin de rol van informele netwerken zoals de Wereldraad voor Kerken wordt geanalyseerd. In zijn proefschrift European Believers verbindt Clemens van den Berg bijvoorbeeld de geschiedenis van de oecumenische beweging met de Europese integratie. Hij stelt dat de oecumenische beweging van informele netwerken ‘de naoorlogse politieke praktijk van Europese integratie heeft aangemoedigd en soms zelfs heeft voorgeschilderd’.5 Eerder liet Bastiaan Bouwman de rol van de Wereldraad voor Kerken voor de mensenrechten reeds zien in zijn proefschrift Universal Rights in a Divided World.
De gedeelde taal van het christelijk personalisme
Naast de relatie van verenigingen tot de democratie zoals Tocqueville deze legde, valt er nog iets te zeggen over de opkomst van verenigingen en netwerken in de twintigste eeuw. De verschillende informele netwerken die de naoorlogse politieke orde hebben opgebouwd, spraken allen dezelfde filosofische taal. Dit is de taal van het christelijk personalisme die ontwikkeld werd door filosofen zoals Jacques Maritain en Emmanuel Mounier. De mens heeft vanuit het personalisme bezien een inherente waardigheid omdat hij schepsel van God is en is een door en door relationeel wezen die gericht is op de ander. Op basis van deze christelijke antropologie werden vervolgens politieke en staatkundige conclusies zoals de mensenrechten getrokken.
Het belang van bezielde instituties
Waar deze filosofische taal van het personalisme in de informele netwerken nog volop werd gesproken, is deze nu volledig overgenomen door een seculiere taal en een formalistische structuur binnen instituties zoals de Europese Unie en de Verenigde Naties. In plaats van de taal van het personalisme spreekt de Unie in technisch-juridische begrippen en richt zij zich op de bescherming van de economische belangen van het individu. Europese politici spreken van ‘gedeelde Europese waarden’ zoals vrijheid, gelijkheid en solidariteit. Maar hierbij wordt nooit verteld waar deze waarden vandaan komen en op welk gedeeld verhaal deze waarden berusten. In plaats daarvan is het Europese narratief steeds meer seculier van aard. Elke verwijzing naar God of een christelijke cultuur wordt geschrapt of verdacht gemaakt.
Oekraïneoorlog als nieuwe kans voor het Europese verhaal
In het vertellen van het Europese verhaal door Europese politici wordt nu vaak de Oekraïneoorlog als narratief gebruikt voor de verdediging van Europese waarden. ‘Oekraïne verdedigt alles wat wij Europeanen koesteren,’ zei Ursula von der Leyen bijvoorbeeld onlangs.6 Opvallend is dat waar Europese politici niet verder komen dan vage termen als waarden en solidariteit, Oekraïense politici en soldaten ronduit openlijk verwijzen naar God, het christendom en de christelijke waarden. Geheel in lijn met de founding fathers van de EU. Zo vroeg president Zelensky bijvoorbeeld in zijn Paastoespraak aan God om alle Oekraïners te redden.7
Oekraïne laat in de praktijk zien wat menselijke waardigheid, solidariteit en christelijke waarden inhouden. De geschiedenis toont aan dat instituties zoals de EU een gemeenschappelijke taal nodig hebben en dat bezieling voor instituties daarbij cruciaal is. Wil de EU haar veelgeprezen waarden daadwerkelijk koesteren dan moet zij eerlijk benoemen waar deze waarden vandaan komen en wat voor antropologie hierachter schuilgaat. Dit zal de Europese Unie alleen maar sterker maken en dichterbij de bedoeling van de founding fathers brengen.
1. Alexis de Tocqueville, Over de democratie in Amerika, Rotterdam: Lemniscaat, 2011, Over de democratie in Amerika, pp. 208-215 en pp. 545-549.
2. Alexis de Tocqueville, Over de democratie in Amerika, Rotterdam: Lemniscaat, 2011, Over de democratie in Amerika, p. 546.
3. Carlo Invernizzi Accetti, What is Christian Democracy? Politics, Religion and Ideology, Cambridge: Cambridge University Press, 2019.
4. John Nurser, For all people and all nations: The Ecumenical Church and Human Rights, Washington: Georgetown University Press, 2005.
5. Clemens van den Berg, European Believers, Ecumenical Networks and Their Blueprints as Drivers of Early European Integration, 1933-1954, Universiteit Utrecht, 2022, p. 256.
6. Von der Leyen: Oekraïne verdedigt ‘alles wat wij Europeanen koesteren’ - NRC
7. ‘The intensity is increasing’: Ukraine says first steps in counteroffensive have begun | Ukraine | The Guardian