‘Kalendericonen zijn fascinerende objecten,’ meent iconen expert Liesbeth van Es. Minutieus geschilderd laten ze grote groepen heiligen en feestdagen zien, geordend per maand of jaar. Als een soort verjaardagskalender liggen ze vaak op een lessenaar in een kerk. Zo kan iedereen zien van welke heilige op die dag het feest wordt gevierd. In het Ikonenmuseum in Kampen is onlangs een expositie over deze bijzondere en praktische iconen van start gegaan: Het Jaar Rond. Het is in Europa nog maar één keer eerder voorgekomen dat er een tentoonstelling rondom kalendericonen werd ingericht.
Een grote blikvanger in de tentoonstelling is de jaaricoon. Zo’n jaaricoon is een zeldzaamheid, alleen al vanwege de enorme vaardigheid en tijd die het kost om de icoon te schilderen. Er staan honderden figuren op, vaak meerdere heiligen op één dag. In het midden zie je de iconografie van Pasen, de Anastasis (herrijzenis). Daaromheen is het paneel in twaalf gelijke vlakken verdeeld, voor iedere maand een vlak. In de buitenrand staan aardig wat afbeeldingen van de moeder Gods afgebeeld. Dit zijn de wonderdoende iconen die ook weer elk hun eigen feestdag in het kerkelijk jaar hebben. De eerste maand op een jaaricoon is altijd september, de start van het kerkelijk jaar. De iconografie die bij deze dag hoort is gebaseerd op het verhaal uit Lukas 4, waarin Jezus in de tempel een groep mannen onderwijst door te lezen uit het Bijbelboek Jesaja. Hoe klein het op de maand- en jaariconen ook staat, de iconografie is altijd goed herkenbaar: Christus staat of zit te midden van een groepje mannen, de tempel wordt uitgebeeld als een kapel of voorhangsel en vaak is er een priester, herkenbaar aan de priesterkap.
De Heiligen
De kalendericonen worden gekenmerkt door de rijen heiligen. Maar wie zijn nu eigenlijk die heiligen? Volgens onze huidige, westerse begrippen worden heiligen vaak gezien als perfecte mensen die in hun leven nog nooit een zonde hebben begaan. Dat is een misvatting, het waren wel degelijk mensen van vlees en bloed, met al hun verleidingen en tekortkomingen. Toch was er op een gegeven moment iets dat hun leven veranderde en waardoor ze besloten hun verdere tijd te wijden aan God en alles wat het christendom van hen vroeg. Een bekend voorbeeld is Paulus, die eerst als Romeins soldaat de christenen vervolgde, maar na een visioen een van de belangrijkste navolgers van Christus werd.
Onschuldige kinderen
Een ander voorbeeld van het verplaatsen van een feestdag is de gedachtenis aan de dood van de onschuldige kinderen. Op de icoon zijn alle verhalen rondom Kerst te zien. In het bovenste deel zijn dat vooral de feestelijke gebeurtenissen rondom de aanbidding van de herders en de wijzen. Het onderste deel van de icoon is echter verre van feestelijk. Daar wordt de kindermoord door de soldaten van Herodes getoond. Bron van deze iconografie is het evangelie van Matteüs. De wijzen (magiërs) die de ster volgen om de Messias te ontmoeten, komen bij Herodes om de weg te vragen. Herodes ruikt onraad en zegt hen terug te komen als ze het kind hebben gevonden. In een droom worden de wijzen gewaarschuwd. Ook Jozef krijgt een droom: Maria en hij vluchten naar Egypte. Herodes laat alle jongetjes onder de twee jaar ombrengen. In het westen wordt deze gebeurtenis op 28 december herdacht. In de oosters orthodoxe kerk is dat op 29 december. De dag is verplaatst door tsarina Catharina II, want 28 december was de geboortedag van haar zoon Paul.
Lees het volleige artikel op het Platform Oosters Christendom
