Moeten we excuses maken? Kun je verantwoordelijkheid dragen voor iets wat zich vóór je geboorte heeft voltrokken? Moet slavernij als moderne erfzonde gezien worden? In dit programma van Radboud Reflects en het Radboud Diversity, Equity and Inclusion Office gaan historicus Coen van Galen en theoloog Erik Borgman in op ons slavernijverleden als moderne erfzonde.
Wat is slavernij?
Historicus Coen van Galen opende zijn lezing met twee definities van slavernij. Slavernij is in klassieke zin het uitbuiten van mensen middels geweld. In de andere definitie wordt naast het gebruiken van geweld, het opleggen van schijnbare minderwaardigheid benadrukt. Van Galen stond stil bij de implicaties van deze minderwaardigheid. Een tot slaaf gemaakte wordt niet als volledig mens beschouwd, iets dat ook een rol speelde in het ontstaan van slavernij. Eén groep mensen heeft de macht om anderen uit te buiten. Daarnaast grijpt de overheid niet in, omdat ze de onderdrukte groep mensen niet belangrijk genoeg vindt.
Van Galen stelde dat er met deze gedachte een proces in gang wordt gezet, waarbij de tot slaaf gemaakte mensen langzamerhand een minderwaardigheidscomplex internaliseren. Om straf van hun eigenaren te vermijden, moeten de tot slaaf gemaakte mensen zich op een bepaalde manier gedragen. Zo konden ze beter niet slim lijken, om hun eigenaar niet te beledigen. Je kon beter niet op de toppen van je kunnen werken, want dan zou de eigenaar de volgende dag nóg harder werk eisen. Deze overlevingsstrategieën werden door slavenhouders ten onrechte als eigenschappen van de tot slaaf gemaakten opgevat. Ze zouden ‘lui, dom en sloom’ zijn. Hieruit zijn vooroordelen ontstaan die vandaag de dag nog steeds gevolgen hebben.
Slavernij in Nederland
Van Galen stond ook stil bij het slavernijverleden in Nederland. In de 17e eeuw heeft Nederland een zeer groot aandeel in de slavenhandel gehad. Van Galen wees het publiek op het feit dat slavernij nooit in De Republiek der Nederlanden zelf toegestaan is geweest. Slavernij gebeurde over zee. Deze ‘onzichtbaarheid’ betekent echter niet dat het onbelangrijk is. Van Galen ging in op de consequenties van deze grootschalige slavenhandel. Uit historische cijfers blijkt wat voor een enorme slachting de slavernij is geweest in de gekolonialiseerde gebieden: veel tot slaaf gemaakten stierven al binnen een paar jaar na aankomst. Het is een vergif dat door generaties heen werkt, en de gevolgen blijven zichtbaar.
De vooroordelen die tijdens de periode van slavenhandel ontstaan zijn, sijpelen nog steeds door in de samenleving. In de door Nederland bezette gebieden dachten mensen op een gegeven moment: als we ons maar Nederlands genoeg gedragen, dan horen we er als het goed is bij. Ook na de onafhankelijkheid van Suriname gaan er veel mensen naar Nederland. Hier worden ze echter niet als Nederlanders geaccepteerd. Het niet accepteren van deze mensen als Nederlanders werkte nog decennialang door, zelfs nu. De afgelopen jaren lijkt er echter een verandering te zijn ingetreden. Er wordt nu aandacht gevraagd voor de impliciete vooroordelen over minderheden. Het beeld van de Nederlander lijkt langzaam inclusiever te worden.
Erfzonde
Theoloog Erik Borgman benaderde het onderwerp anders. Hij stelde de vraag: wat heeft het slavernijverleden met ons te maken? Moeten wij excuses maken voor iets wat zo lang geleden gebeurd is? Het denken in termen van erfzonde is volgens Borgman zo gek nog niet. Iedereen is met het kwaad van ons slavernijverleden verbonden, ook nadat het heeft plaatsgevonden. In katholiek opzicht is erfzonde ook een kwaad dat aan de mens voorafgaat. Het kwaad is daarnaast een actieve kracht, die tegen goede bedoelingen in kan werken. Ook impliceert het kwaad een aantasting van het vermogen om het kwade te zien. We kunnen onszelf niet uit het kwaad bevrijden, maar moeten van buitenaf op het kwaad aangesproken worden.
Borgman ging in op de consequenties van ons slavernijverleden als erfzonde. Het kwaad dat in de periode van slavenhandel heeft plaatsgevonden, kan niet zomaar teniet gedaan worden. Het tegengaan van de effecten van slavernij of het betalen van nabestaanden is niet voldoende. Er is volgens Borgman een ander perspectief nodig. Onze gezamenlijke geschiedenis wordt nog steeds gedefinieerd in termen van de kolonisator. Borgman stelde dat mensen die afstammen van de onderdrukte minderheden ook zelf moeten kunnen bijdragen aan een definitie van hun eigen verleden. Het heersende perspectief moet worden doorbroken.
Het kwaad onder ogen zien
Borgman ging verder in op het veranderen van dit perspectief. Een ander perspectief betekent volgens hem niet dat het kwaad tenietgedaan wordt. De gevolgen van het kwaad zijn altijd blijvend. Het kwaad kan ook niet door schuldbekentenis ongedaan worden gemaakt. De schuldbekentenis dient volgens Borgman als eerste stap om erger kwaad te voorkomen. Hij stelde dat het veranderen van ons perspectief op het verleden een verantwoordelijkheid creëert om in het heden beter te handelen.
Borgman benadrukte dat het niet mogelijk is om de geschiedenis als het ware schoon te vegen. Er bestaat immers nog steeds een diepe doorwerking van de vooroordelen die in de tijd van de slavernij zijn ontstaan. Het is van belang om een actieve gevoeligheid voor de effecten van het slavernijverleden te ontwikkelen. Het is niet mogelijk om een samenleving zonder wonden en littekens te hebben. Borgman stelde: ‘We komen verder als we kunnen toegeven dat er verschrikkelijke dingen in onze geschiedenis zijn gebeurd.’ Excuses zijn niet genoeg om het kwaad te bestrijden. We moeten het aandurven om het kwaad keer op keer in de ogen te kijken. Ook al kunnen we niets aan het gedane kwaad doen, we dragen toch de verantwoordelijkheid voor de gevolgen.
Verantwoordelijkheid nemen
De avond maakte duidelijk dat het gif van het Nederlandse slavernijverleden doorsijpelt in onze huidige maatschappij. Beide sprekers benadrukten dat we verantwoordelijkheid voor ons verleden moeten nemen. Het is aan ons om impliciete vooroordelen teniet te doen. Het slavernijverleden als erfzonde vereist een actieve houding van Nederlanders.
Door Beau Vroone. Dit is het verslag van een lezing van Radboud Reflects. Foto: Tasha Jolley via Unsplash
Interessant artikel?
Meer op Radboud Recharge.