Enkele dagen voor de Tweede Kamerverkiezingen van november 2023 verscheen het essay Democratie vraagt om religie van Hartmut Rosa. In de peilingen stonden partijen met een christelijke signatuur er niet goed voor en de verkiezingsuitslag op 22 november 2023 heeft dat bevestigd. Een nieuw betoog over het blijvende belang van religie in een geseculariseerde democratie komt dus op een heel gelegen moment, schrijft Robert van Putten.
Eerst iets over de Duitse denker Hartmut Rosa (1965). Hij studeerde politieke wetenschappen en filosofie, promoveerde op de politieke filosofie van de Canadese filosoof Charles Taylor. Inmiddels is hij hoogleraar sociologie in het Duitse Jena en heeft hij zich ontwikkeld als intellectueel in de traditie van de Frankfurter Schule. Zijn publicaties dragen het stempel van de kritische theorie, die identificeert hoe mensen in het alledaagse leven vervreemding ervaren en welke mechanismen en sociale structuren daarbij een rol spelen.
Razende stilstand
De centrale these van Rosa is dat wij in een tijd van ‘acceleratie’ leven, van permanente versnelling. In essentie vat hij moderniteit op als ‘dynamische stabilisatie’, een voortdurend bewegen om in evenwicht te blijven. Daar is op zichzelf niets mis mee, maar de tragiek van onze tijd is dat wij in een toestand van ‘razende stilstand’ terecht zijn gekomen – van heel hard bewegen, maar niet meer vooruitkomen. Dat is uitputtend. Tegen die achtergrond onderzoekt Rosa de maatschappelijke voorwaarden voor het goede (samen)leven.
Resonantie
In het Nederlands verschenen van Hartmut Rosa hierover populaire boeken als Leven in tijden van versnelling (2016) en Onbeschikbaarheid (2022). In die boeken speelt het begrip ‘resonantie’ een centrale rol. In die razende stilstand lijden wij aan resonantieverlies: we ervaren steeds minder ‘weerklank’ en verbondenheid. Resonantie gaat dus over relaties, met onszelf en anderen. Resonantie is de ervaring van het zich aangesproken weten. Dit verzwakt of verstomt in de razende stilstand. Wij worden dan niet meer geraakt door wat we horen of ervaren. Resonantieverlies betekent verlies van ontvankelijkheid.
Een luisterend hart
Het nu verschenen essay is de vertaling van een lezing die Rosa in 2022 hield voor een bijeenkomst van Duitse bisschoppen. Ook in dit essay staat het begrip ‘resonantie’ centraal en in dit essay verbindt hij het aan de politiek. Verwijzend naar de Bijbelse koning Salomo betoogt Rosa dat de politiek een ‘luisterend hart’ moet hebben. ‘Het is niet genoeg dat ik een stem heb die gehoord wordt, ik heb ook oren nodig die de andere stemmen hoort. En ik zou nog verder willen gaan en zeggen dat er naast de oren ook een luisterend hart moet zijn, dat anderen hoort en hun wil antwoorden’ (p. 54 - 55). Zonder dit vermogen tot luisteren, zonder een houding van resonantie, kan de democratie niet functioneren.
De bijdrage van kerk en religie
Hier kan de democratie leren van de kerk, betoogt Rosa. Al in eerdere publicaties heeft hij religie (samen met kunst en natuur) geïdentificeerd als een van de bronnen voor resonantie. Dat maakt hij in dit essay concreter. ‘Mijn stelling van vandaag is dat juist de kerken beschikken over een verhaal, over een cognitief reservoir, over riten en praktijken, over ruimtes waar een luisterend hart kan
worden geoefend en misschien ervaren’ (p. 57). De kerk kan een plaats zijn waarin wij opnieuw leren aangesproken te worden, waarin wij stilstaan en luisteren.
Religie bevat ‘elementen die ons eraan kunnen herinneren dat er een andere houding tegenover de wereld mogelijk is dan een die op groei gericht is en zaken beschikbaar wil maken.’ Dat is volgens Rosa inherent aan religies, die ‘gebaseerd zijn op het idee van de realisatie van resonantierelaties’ (p. 69 -70). Wanneer de samenleving dit verliest, lijdt zij grote schade. Dan ‘is het voorgoed afgelopen’, eindigt Rosa zijn essay dreigend.
Een appel op de kerk
Dit betoog van Rosa lijkt sceptisch ontvangen te worden. Een recensent van Trouw vindt zijn pleidooi te idealistisch. Commentaren op LinkedIn zeggen vergelijkbare dingen: zijn kijk op kerk en religie zou naïef en romantisch zijn. Ik vind deze kritieken op het betoog van Rosa te gemakkelijk. Ik zou zijn visie op religie en resonantie willen lezen als appel aan kerken en andere religieuze tradities: zo zou je kunnen functioneren. Misschien begint herstel van resonantie in de democratie daarom wel bij herstel van resonantie in de kerk.