Op verzoek van het Vrijheidsmuseum in Groesbeek, en begeleid vanuit Peitho, deden tien Honoursstudenten van de Radboud Universiteit in de eerste helft van dit jaar onderzoek naar complottheorieën in de jaren 30 en 40 van de vorige eeuw en complottheorieën nu. In een interdisciplinaire groep (met studenten van o.a. Philosophy, politics and society, Psychologie, Comparative European history en Sociologie) bestudeerden ze overeenkomsten en verschillen in complottheorieën in de verschillende periodes. Dat onderzoek leverde niet alleen een uitgebreid onderzoeksrapport op, maar ook een expositie op het Vrijheidsplein van het Vrijheidsmuseum.
Samenzweringen en zondebokken: Complottheorieën uitgelicht in het Vrijheidsmuseum
De studenten beschrijven in hun onderzoeksrapport hoe mensen vooral in tijden van crises, zoals een pandemie, een oorlog of gewapend conflict, of een economische crisis sterker gaan geloven in complottheorieën. Door angst en onzekerheid gedreven gaan veel mensen dan op zoek naar een verklaring, een schuldige, of desnoods een zondebok. Op die manier hopen ze weer een gevoel van controle, of in ieder geval begrip te ervaren over de onzekere situatie waar ze in verkeren. Een crisis die veroorzaakt wordt door toeval en ongelukkige omstandigheden is onvoorspelbaar en kan zo maar nog eens herhaald worden, is de angst die veel mensen onbewust hebben. Als je een crisis echter ziet als bewust door iemand veroorzaakt, met een specifiek doel, dan maakt dat je weliswaar boos, maar het geeft toch ook houvast. Je weet dan wie je in de gaten moet houden, of wie er bestreden moet worden. En als het niet meteen duidelijk is wie of wat een crisis veroorzaakt heeft, waarom zou er dan bijvoorbeeld geen machtige, geheime en vast en zeker ook kwaadaardige groep achter zitten? Het machteloze gevoel wordt minder en het gevoel van controle wordt weer wat sterker als er een schuldige is aangewezen, als er patronen worden gezien en al helemaal als er vervolgens medestanders zijn die ook in actie willen komen tegen de schuldige.
In de expositie in het Vrijheidsmuseum staat de rol van zondebokken in complottheorieën dan ook centraal. De studenten onderzochten theorieën uit de periode rond de Tweede Wereldoorlog, maar ook theorieën die nu verspreid worden. Dat laatste wordt meteen duidelijk als we naar de vitrine kijken waarin onder andere een in Groesbeek zelf gevonden sticker te zien is van QAnon (een groep die ervan uitgaat dat een satanische elite van kindermisbruikers achter de schermen de touwtjes in handen heeft).
Naast deze sticker bevat de vitrine nog een aantal andere interessante objecten uit verschillende periodes. Op een touchscreen naast die vitrine presenteren de studenten bovendien tien complottheorieën, daterend van 1846 tot 2022. Bezoekers krijgen uitleg over de achtergronden van complotdenken en worden uitgenodigd erop te reflecteren. De expositie is tot half februari 2025 nog te zien in het Vrijheidsmuseum in Groesbeek.
Geschreven door
