In 1831 begon de jonge edelman Alexis de Tocqueville aan een reis naar het verre Amerika. Hij ondernam die reis met zijn goede vriend Gustave de Beaumont. Het officiële doel van de reis was het Amerikaanse gevangeniswezen te bestuderen. Daarover moesten de twee jonge reizigers rapporteren aan de Franse overheid. Vanaf het begin al was duidelijk dat de vrienden zelf een veel verdergaand doel hadden: het verkennen van de Amerikaanse samenleving en het geheim van de werking van de democratie. Bij terugkomst schreef Alexis de Tocqueville hierover een boek: Democratie in Amerika. Het eerste deel verscheen in 1835. Het werd een bestseller. Deel II, dat in 1840 verscheen, werd dat ook. Dat is niet verwonderlijk. Met zijn bijzondere kijk op de democratie opent Tocqueville voor de lezer een nieuwe wereld. De thema’s die hij aansnijdt, zijn verrassend actueel.
Wie was Alexis de Tocqueville? Was hij de ‘eerste socioloog’, ‘profeet van de moderne democratie’, politiek filosoof, cultureel-maatschappelijk ontdekkingsreiziger, maatschappijcriticus, visionair, staatkundig historicus of gewoon jurist? Het beste antwoord is: dit alles en nog veel meer. Alexis de Tocqueville is niet in een hokje te stoppen. Hij was in één woord een denker, onafhankelijk en origineel. Zijn gedachtegoed daagt ook ons tot nadenken uit. Ook vandaag de dag, ook in Nederland.
Jeugd en familie
Alexis Charles Henri de Tocqueville werd geboren in Parijs op 29 juli 1805. Hij stamde uit een oude en vooraanstaande adellijke familie. Eén van zijn voorouders zou nog met Willem de Veroveraar gevochten hebben bij de Slag van Hastings in 1066. De familietraditie van de Tocquevilles was er een van aristocratie, gelovig katholicisme en voorbestemming tot het vervullen van belangrijke functies in het openbare leven.
Alexis de Tocqueville bleef verbondenheid voelen met de familietraditie en zijn familie was hem zeer dierbaar. Maar anders dan zijn familie voelde hij haarscherp aan dat zijn wereld radicaal zou veranderen en dat die verandering onvermijdelijk was. Hij besefte dat de democratie en de sociale gelijkwaardigheid die daarmee onlosmakelijk verbonden is, de toekomst hadden. Hij koos voor die toekomst, ook in zijn eigen leven. In Amerika ging hij op zoek naar het karakter van de democratische samenleving, de voorwaarden waaronder een democratie kan gedijen, het karakter van de mens in een democratische samenleving, en de gevaren die er voor de democratie op de loer liggen. Speciale aandacht had Tocqueville voor de betekenis van religieus geloof voor de democratie en de voor de invloed van democratie op de uitoefening van dat geloof.
In zijn eigen leven stond Alexis de Tocqueville in twee werelden: de oude, aristocratische wereld en de nieuwe, democratische. Ook op andere terreinen moest Tocqueville zich verhouden tot tegengestelde polen: die van geloof en niet-geloof, en die van actieve politiek en beschouwend schrijverschap.
Aristocratie – democratie
Als deel van het Ancien Régime had zijn familie flink geleden onder de Franse Revolutie en de nasleep daarvan. Verscheidene van zijn familieleden waren door de guillotine onthoofd. Vader Tocqueville ontsnapte ternauwernood de dans. Ook na de Franse Revolutie bleef de familie Tocqueville loyaal aan de verdreven monarchie die in 1814 met de Restauratie tijdelijk weer in ere werd hersteld. Alexis legde na de omwenteling van 1830 echter als jurist in publieke dienst de eed van trouw af aan het moderne nieuwe bewind met de hertog van Orléans als koning (een zijtak van de familie van zijn verdreven voorganger). Als lid van de Chambre des Députés, waarin hij in 1839 gekozen was, achtte hij het democratische gehalte van dat bewind te beperkt. Na het uitroepen van de republiek in 1848 speelde Alexis de Tocqueville een rol bij het opstellen van de nieuwe grondwet. In de verkiezingen die daarop volgden, werd Louis Napoleon Bonaparte tot president gekozen. Alexis de Tocqueville werd gekozen in het nieuwe parlement en vervolgens, in 1849, benoemd tot minister van Buitenlandse Zaken onder Napoleon. Een paar maanden later werd hij al ontslagen. De coup van Napoleon in 1851 deed hem daarna met zijn medeparlementariërs kort in de gevangenis belanden. Napoleon werd na een referendum meteen weer tot president verkozen en na een volgend referendum tot keizer. Alexis de Tocqueville had inmiddels de politiek verlaten. Bij ‘democratie’ had hij toch andere gedachten.
Geloof – niet-geloof
Een van de eerste bezoeken van Alexis de Tocqueville na zijn aankomst in New York was die aan een nabijgelegen kerk. Hij schreef aan zijn moeder hoezeer de mis in den vreemde hem ontroerde vanwege het vertrouwde karakter ervan. Hij onderhield ook tijdens zijn reis in Amerika een hartelijke correspondentie met de priester, abbé Christian Lesueur, de huisleraar van de familie. Meermaals verbaasde hij zich over het verschil tussen Frankrijk en Amerika waar het ging om de plaats van geloof en kerk in de samenleving. Alexis de Tocqueville was gefascineerd door het ontelbare aantal verschillende protestantse stromingen in Amerika en de levendigheid daarvan, maar op termijn zag hij toch meer toekomst voor het katholicisme. Geloof, de betekenis van het geloof voor de democratie en de invloed van democratie op het geloof zijn in zijn boek een belangrijke thema’s. Zelf had hij inmiddels het geloof van zijn katholieke jeugd verloren. Blij was hij daarover niet. Het besef van dit verlies vervulde hem naar eigen zeggen met diepe melancholie. Het christelijk geloof zou hem zijn leven blijven bezig houden, zowel het geloof zelf als de maatschappelijke verschijningsvormen ervan. In zijn latere keerde Alexis de Tocqueville uiteindelijk weer terug tot het geloof.
Politicus – schrijver
Alexis de Tocqueville was voorbestemd om een publiek ambt te bekleden. Ook voor hem persoonlijk was het publieke leven het ‘echte’ leven. In een brief die hij schreef aan een oud-schoolgenoot voordat hij naar Amerika reisde, schetste hij het dilemma waarin hij zich toen bevond. Kon hij het nieuwe regime wel ten volle steunen? En, mocht dat binnenkort vallen, zou hij dan niet te jong en onbekend zijn om enige bijdrage te kunnen leveren aan een beter, nieuw regime? Hoewel Alexis de Tocqueville in zijn tijd zeker een rol heeft gespeeld in de Franse politiek, is hij niet vanwege zijn politieke loopbaan bekend geworden, laat staan gebleven. Zijn blijvende betekenis in de geschiedenis ontleent hij aan zijn grote werk Democratie in Amerika, dat hij in twee delen na thuiskomst schreef. Direct na zijn actieve politieke periode heeft Alexis de Tocqueville zijn herinneringen aan de periode 1848-1849 op schrift gesteld. Deze Herinneringen zijn postuum uitgebracht (in 1893). Na zijn politieke memoires schreef hij Het Ancien Régime en de Revolutie (1856). Daarin analyseerde hij de diepere oorzaken van de Franse Revolutie en de ontwikkelingen die daartoe leidden. Beide boeken zijn ook vandaag meer dan het lezen waard. Van het voorgenomen vervolg op het laatste boek is het niet van gekomen. Alexis de Tocqueville was een verwoed brievenschrijver. Daarvan zijn uiteenlopende bundels verschenen, onder meer van zijn befaamde trip naar Amerika, maar ook van zijn reizen in Engeland en zijn reis in Ierland.
Geniale observator – twijfelaar over zijn eigen kunnen
Uit de eerdergenoemde brief voor zijn vertrek naar Amerika bleek dat Alexis de Tocqueville vastberaden was later over zijn bevindingen te schrijven. Terwijl tegen het einde van de reis de zelfverzekerdheid bij zijn goedgemutste reisgenoot Gustave de Beaumont groot was – hij schreef aan zijn broer dat hij uitkeek naar eeuwige roem – sloeg bij Alexis de Tocqueville de twijfel toe: ‘Zal ik wel de tijd en de kundigheid hebben om die taak te volbrengen?’ Ook eerder vroeg hij zich af of het ooit zou lukken iets over Amerika te schrijven. Het antwoord op deze vraag kennen wij.
Alexis de Tocqueville trouwde in 1835 met Mary Mottley, een Engelse van burgerafkomst die 9 jaar ouder was dan hij. Oud is Alexis de Tocqueville niet geworden. Op 16 april 1859 overleed hij, nog geen 54 jaar oud, aan de gevolgen van tuberculose.
