Er zijn namelijk maar weinig landen die zo ver zijn met de digitalisering van overheidsdiensten als Nederland, legt Marlies van Eck uit. Zij is een jurist die binnen de Radboud Universiteit onderzoek doet naar geautomatiseerde besluiten door computersystemen van de overheid. ‘In Nederland is de overheid eigenlijk al in de jaren '70 begonnen met het digitaal verwerken en opslaan van data. Maar de systemen waar we toen mee begonnen, zijn nog steeds vaak leidend. En er komen ook continu weer nieuwe systemen bovenop, die allemaal aan elkaar gekoppeld worden. Daar heb je vrij weinig over te zeggen: deel je iets met één instantie, dan is het al snel beschikbaar voor iedereen.'
De overheid of Google?
Je data delen blijft dus toch een beetje eng. Kun je überhaupt iemand vertrouwen met je gegevens? ‘Instinctief is het misschien minder eng dat Google of Facebook je data heeft. De overheid kan je vastzetten of kan geld van je eisen. Grote techbedrijven kunnen dat niet,’ legt Van Eck uit. Maar nu die bedrijven steeds groter worden, is het nog maar de vraag of je dat nog wel moet willen. ‘Op de overheid is ontzettend veel toezicht, er is controle vanuit heel veel kanten en er zijn strenge regels. Bij Google of Facebook zijn er ook wel regels, maar de controle is absoluut minder.'
Toch is er ook bij de overheid wel ruimte voor verbetering. Vertrouw je élke laag van de overheid wel met al die persoonlijke data? ‘Elke gemeente en elke instantie heeft z'n eigen systemen en koppelingen, maar lange tijd was niemand voor het geheel verantwoordelijk. Systemen sluiten vaak niet goed op elkaar aan, en niet elk systeem is even betrouwbaar of up-to-date,’ waarschuwt van Eck. ‘Sterker nog: als gewone Nederlander weet je niet waar en door wie je data allemaal gebruikt wordt.’
Dat het daardoor flink mis kan gaan, is de afgelopen jaren wel gebleken. ‘Kijk bijvoorbeeld maar naar medewerkers die voor hun werk toegang hebben tot veel data. Die data zijn veel geld waard. Dat zien we bijvoorbeeld bij de Belastingdienst en de diefstal van GGD-data met Burgerservicenummersnummers en adresgegevens van duizenden mensen. Het kan ook allemaal overkomen. Zelf vond ik het ook heel heftig toen bleek dat informatie over kwetsbare kinderen zomaar rondslingerde.
Algoritmes zijn mensenwerk
Niet alleen die stortvloed aan data, maar ook hoe jouw data gebruikt wordt kan voor problemen zorgen. Steeds vaker gebruiken overheidsinstanties en bedrijven namelijk algoritmes. Dat zijn in feite computerprogramma's die naar hele grote hoeveelheden data kijken, daarin verbanden proberen te zoeken, en op basis daarvan beslissingen nemen. Maar volgens Van Eck is het wel erg makkelijk om de algoritmes als boeman aan te wijzen.
‘Algoritmes worden door mensen gebouwd, en daar zit het gevaar in. Dat zag je bijvoorbeeld bij de toeslagenaffaire. Er kwam nieuws naar buiten dat er werd gefraudeerd, de Tweede Kamer eiste dat fraudeurs opgespoord en aangepakt werden, en vervolgens was het aan beleidsmakers en programmeurs iets te doen. Ze ontwikkelden een algoritme om daarbij te helpen. Maar daarna dacht iedereen dat de uitkomst van het algoritme de waarheid was. Met als gevolg dat grootschalige ophef en de keuzes van een handjevol mensen ervoor zorgden dat duizenden mensen onterecht als fraudeurs worden bestempeld.’
Maar kunnen we de overheid dan nog wel vertrouwen met onze data? Van Eck legt uit dat er in ieder geval stappen worden gezet om problemen in de toekomst te voorkomen. ‘Er is nu een regeringscommissaris informatiehuishouding aangesteld om te onderzoeken wat er beter kan. Ik denk dat we vooral even moeten stoppen met hip doen. Iedereen heeft het maar over AI maar ik zou al blij zijn als de overheid en burgers snappen welke data nodig zijn en waar die naar toe gaan. ’Maar uiteindelijk is er ook niet echt een makkelijke weg terug: ‘In de Verenigde Staten word je bijvoorbeeld veel meer aan je lot overgelaten, in Nederland staat gemak voorop. We willen alles digitaal aanvragen, we willen veel voorzieningen die makkelijk toegankelijk zijn, en moet het ook nog allemaal snel geregeld worden. De overheid verzamelt veel data over ons omdat we nu eenmaal veel van de overheid verwachten.’