Nijmegen gedurende 1944/1945 – Het bombardement en de bevrijding

In mei 1945 maakte de gemeente Nijmegen de balans op: ruim 85 procent van het stadscentrum was verwoest en meer dan 2200 burgers waren omgekomen ten gevolge van de laatste twee jaar van de Tweede Wereldoorlog. De stad Nijmegen werd tijdens de oorlog zwaar getroffen door een luchtbombardement op 22 februari 1944. Rond half twee 's middags wierpen Amerikaanse bommenwerpers een dodelijke lading bommen op de binnenstad. Bij het bombardement kwamen ruim 800 mensen om het leven. De Amerikaanse piloten waren op weg naar Duitsland, maar moesten vanwege slecht weer rechtsomkeert maken. Als het oorspronkelijke doelwit niet bereikbaar was, moesten de vliegtuigen op zoek naar een target of opportunity, een ander geschikt doel dat wel kon worden gebombardeerd. Op 22 februari 1944 bombardeerden de bommenwerpers daarom Nijmegen, Arnhem, Deventer en Enschede. Omdat Nijmegen door Amerikaanse vliegtuigen werd gebombardeerd, werd er lange tijd, en ook vandaag de dag soms nog, over een vergissingsbombardement gesproken.

De bommen richtten een enorme ravage aan in de stad. Met name de bovenstad van het historische centrum, waar tegenwoordig Plein 1944 ligt, werd ernstig beschadigd. De toren van de Stevenskerk stortte in. Op een door de Duitsers na het bombardement verspreid affiche staat de verwoeste torenspits afgebeeld met het onderschrift: ‘Anglo-Amerikaanse oorlogsvoering'. Op een ander affiche staan bommen afgebeeld met het bijschrift ‘Van je vrienden moet je 't hebben'. De Duitse bezetter wilde met deze propaganda een anti-Amerikaanse of anti-Geallieerde stemming kweken.

Of dat lukte is de vraag, want de Geallieerden werden in september 1944 door de Nijmegenaren met open armen ontvangen. De stad werd bevrijd tijdens de grootste militaire operatie op Nederlands grondgebied, Operation Market Garden. Het belangrijkste slagveld van deze operatie lag bij Arnhem, maar ook Nijmegen en dan met name de brug over de Waal waren een belangrijk doelwit van de Geallieerde strijdmachten. Bij Groesbeek landde op 17 september 1944 het 82ste parachutistencorps van het Amerikaanse leger onder leiding van generaal James Gavin. Na hevige gevechten wisten de Geallieerden de Waalbrug te veroveren. Dat de brug niet werd opgeblazen zou te danken zijn aan het sabotagewerk van een Nijmeegse student genaamd Jan van Hoof - voor hem staat een monument op het Keizer Traianusplein in de stad.

Nijmegen was bevrijd, maar de oorlog was nog niet voorbij. De Geallieerden hadden de slag in Arnhem verloren en Nijmegen kwam aan het front te liggen. Tot in februari 1945 werd de stad geregeld met granaten beschoten. Tijdens deze ‘granatentijd' zijn zeker meer dan 800 mensen om het leven gekomen. Pas rond maart 1945 werd het veiliger op straat en op 5 mei 1945 was heel Nederland bevrijd en de oorlog in Nijmegen definitief voorbij.

Maar de oorlog verdween niet uit het straatbeeld en de herinnering van de Nijmegenaren. Veel mensen verloren familieleden of kennissen, of zij waren als gevolg van het bombardement dakloos geworden. In het huidige straatbeeld van Nijmegen herinnert nog veel aan de oorlogsperiode. De verwoeste binnenstad werd na de oorlog grotendeels in een voor die tijd moderne bouwstijl herbouwd. De zuidwand van de Grote Markt (V&D en HEMA) en Plein 1944, genoemd naar het jaar waarin de stad werd bevrijd, zijn in deze periode gebouwd.

De verwerking van het oorlogsleed is tot de dag van vandaag een punt van discussie bij veel Nijmegenaren. Sommigen zijn van mening dat ze te weinig erkenning hebben gekregen uit de rest van Nederland, anderen vinden dat de gemeente Nijmegen er zelf te weinig mee gedaan heeft in het verleden. Elk jaar wordt op 22 februari een herdenkingsplechtigheid gehouden bij het monument De Schommel bij de Marikenstraat.

Ondertussen is in 2019 de bevrijding uitgebreid herdacht en gevierd in het kader van 75 jaar bevrijding. Wat gaat de toekomst zijn van dit soort herdenkingen en bijbehorende evenementen?

Interessante vragen

• Waarom wordt het bombardement op Nijmegen een ‘vergissingsbombardement' genoemd? Is die benaming eigenlijk wel juist?
• Hoe werd er door de Duitse bezetter op het bombardement gereageerd?
• Waarom heeft het monument ter nagedachtenis aan de slachtoffers van het bombardement de vorm van een schommel?
• Wanneer werd Nijmegen bevrijd?
• Wie was James Gavin? Wat betekende operation Market Garden voor Nijmegen en omgeving?
• Wat gebeurde er tijdens de ‘granatentijd' in Nijmegen?
• Hoe wordt de herinnering aan de laatste jaren van de oorlog in Nijmegen levend gehouden?

Bronnen & Literatuur

• Joost Rosendaal, Nijmegen '44. Verwoesting, verdriet en verwerking (Nijmegen 2009).
• Bart Janssen, De pijn die blijft. Oogetuigenverslagen van het bombardement van Nijmegen 22 februari 1944 (Nijmegen 2005).
• Alfons Brinkhuis, De fatale aanval. 22 februari 1944 (Weesp 1984).
• De website van het stadsarchief (regionaal archief) Nijmegen (www.nijmegen.nl/archief).
• In 2003 zond het tv-programma Andere Tijden (http://www.anderetijden.nl/) een documentaire uit over het bombardement.
• Historicus Lennert Savenije van de Radboud Universiteit Nijmegen doet in de periode 2010 tot 2014 onderzoek naar Nijmegen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op de website www.ru.nl/nijmegen1940-1945 vind je meer informatie over dit onderzoeksproject.

Deze handreiking voor een profielwerkstuk is gemaakt door de Faculteit der Letteren