De filosofie van eenzaamheid | Lezing en gesprek met filosoof Marjan Slob, gezondheidswetenschapper Maaike Verhagen en Jonge denker Julia Kirkels

De lezing werd afgetrapt door een column over eenzaamheid van Julia Kirkels, één van de Jonge Denkers van 2024. Kirkels is scholiere aan het Stedelijk Gymnasium in Nijmegen. In haar column kwamen twee punten naar voren over eenzaamheid. Allereerst verwarren we volgens de Jonge Denker eenzaamheid met alleen zijn. Dit betekent dat we juist eenzaam kunnen zijn terwijl we te midden van anderen zijn. Ten tweede werd het vraagstuk over de kracht van eenzaamheid en het lijden van eenzaamheid aangekaart door Kirkels. Deze punten werden tijdens de lezing verder besproken. 

Wat is eenzaamheid? 

“Ik voel een soort schroom om over eenzaamheid te spreken” begon Marjan Slob haar lezing. Juist omdat er mensen diep lijden aan eenzaamheid en wiens leven bezwaard wordt door eenzaamheid. Desondanks is eenzaamheid een begrip dat je in meerdere of mindere mate kan hebben. Dit betekent volgens Slob dat er een schaal is en dat er geen strikte verdeling is tussen mensen die niet eenzaam zijn en mensen die wel eenzaam zijn. Iedereen heeft wel eens eenzaamheid gevoeld en kan vanuit iedere positie op de schaal reflecteren op dit onderwerp. Maar wat is eenzaamheid?

“Mijn definitie is: Eenzaamheid is lijden aan een gevoeld gebrek aan verbinding”. In de definitie die Slob gaf zitten een aantal concepten verborgen. Allereerst het woord lijden. Lijden is een onprettig gevoel dat een grote maar ook kleine impact kan hebben op ons leven. In haar definitie van eenzaamheid staat lijden voor het lijden aan een gebrek van verbinding. Het gaat over het verlangen of het streven naar verbinding. Het is het constateren van een gebrek van iets. Dit is echter zeer complex. Het betekent namelijk dat wanneer we eenzaam zijn we aan iets lijden dat er niet is. Slob stelt dat het is iets dat we zelf present moeten stellen, omdat het er niet is. 

Reflecteren op jezelf

Om dit verder uit te leggen verwees Marjan Slob naar het cogito ergo sum van de filosoof Descartes. Naast het feit dat wij mensen zijn, realiseren wij ook dat we bestaan. We weten dat we zijn en dat we bestaan. Daarnaast kunnen we ook denken. We zijn in staat om over ons eigen bestaan na te denken en te reflecteren over dat zijn. Er zit een verdriedubbeling in. Wat bij het menselijk bestaan hoort is dus dat we kunnen reflecteren op onszelf en deze reflectie maakt het mogelijk dat we contact kunnen verliezen met de onmiddellijke ervaring. Juist in de realisatie van jezelf kan je de verbinding tot jezelf verliezen. “Deze act van het reflecteren op jezelf is een voorwaarde om van eenzaamheid te kunnen spreken” constateert Slob.

Een belangrijk gevolg hiervan is dat eenzaamheid niet alleen zijn betekent. Juist te midden van een groep mensen kunnen we ons ontzettend alleen voelen stelde Slob. Een van de punten die Julia Kirkels in haar column al aangaf en waar Slob het mee eens was. Eenzaamheid is volgens Slob dan eerder het moment waarin je constateert dat je een verbinding mist waar je op hoopte. Het heeft dus niks te maken met alleen zijn.  

Rollen

Een reden waarom mensen zich vaak eenzaam voelen heeft te maken met de rollen die we aannemen in het dagelijks leven. In de rollen die we spelen laten we bepaalde aspecten van onszelf naar boven komen en anderen niet. Die rollen gaan gepaard met regels en verwachtingen. Zo’n rol is een vast voorschrift van hoe je je geacht wordt te gedragen. Je moet jezelf een beetje vastzetten in een rol. Alleen zo kun je de rol op een goede manier uitvoeren. Vooral bij mensen met een midlife crisis zien we dat het vastzitten van een rol tot eenzaamheid kan leiden. Doordat je vast zit in een bepaalde rol blijft er geen bewegingsruimte meer over om te zoeken of te bezinnen. Marjan Slob stelde dat je mede door die rollen de verbinding tot jezelf, met anderen of tot de natuur kan verliezen. Dit betekent echter niet dat we zonder die rollen kunnen leven, maar dat we in die rollen het contact moeten leggen tot wat er in ons leeft. 

Tot slot deed Slob een pleidooi voor de kracht van de eenzaamheid. Eenzaamheid hoort bij het menselijk bestaan. Dit komt doordat we het vermogen hebben om te kunnen reflecteren op ons bestaan. Zonder dat reflecteren zou je immers de ontevredenheid niet kunnen constateren en zou er geen eenzaamheid bestaan. Eenzaamheid blijft lijden, maar er is volgens Slob ook mogelijkheid tot verandering. Je kan de eenzaamheid op je nemen en ermee proberen te leven. Eenzaamheid en de mogelijkheid tot veranderen geeft het menselijk leven meer diepte. 

Het bestrijden van eenzaamheid

Toch blijft eenzaamheid een complex begrip. Met name wanneer we kijken naar organisaties die zich inzetten tegen eenzaamheid. Dit heeft volgens Marjan Slob te maken met het feit dat we eenzaamheid vaak verwarren met alleen zijn. Ook Maaike Verhagen stelde dat het ingewikkeld is om vast te stellen wat eenzaamheid is, omdat we per persoon zouden moeten kijken wat eenzaamheid voor hem of haar is. 

Volgens Verhagen zouden we winst kunnen halen op het gebied van sociale gezondheid. Naast mentale en fysieke gezondheid bestaat sociale gezondheid. Eenzaamheid valt onder sociale gezondheid stelde Verhagen. Dit betekent dat we de sociale determinanten moeten aanpakken zodat we eenzaamheid vroegtijdig kunnen opsporen en kunnen voorkomen. In tegenstelling tot Slob en Kirkels hanteert Verhagen dus een definitie van eenzaamheid die gericht is op sociale verbindingen. 

Aankondiging

Wat is eenzaam zijn, en hoe moet je je tot eenzaamheid verhouden? Zijn we echt eenzamer dan ooit? Jong, oud, en alles ertussenin: het lijkt wel alsof iedereen te kampen heeft met eenzaamheid. Beleidsmakers doen hun uiterste best om de groeiende eenzaamheid onder de bevolking te bestrijden. Maar moet je eenzaamheid altijd willen verhelpen, of hoort het bij de mens? En schuilt er misschien ook een kracht in? Kom luisteren naar filosoof en Denker des Vaderlands Marjan Slob en gezondheidswetenschapper Maaike Verhagen, en bekijk eenzaamheid door een andere bril. 

Meer eenzaamheid

Vorig jaar gaf bijna de helft van de volwassen bevolking aan eenzaam te zijn. Vooral de explosieve toename van deze gevoelens onder studenten is opvallend: uit sommige onderzoeken blijkt dat tot 80% zich eenzaam voelt. Het probleem is dus enorm, maar eenzaamheid is moeilijk te onderzoeken. Vaak worden er verschillende fenomenen onder dezelfde noemer van ‘eenzaamheid’ gevat. Wat deze alarmerende cijfers nu precies betekenen, kan dus lastig te zeggen zijn. Bovendien ervaart iedereen eenzaamheid op een unieke manier. Hoe kom je erachter wat we nu precies bedoelen als we het over eenzaamheid hebben? En is eenzaamheid wel te bestrijden?

Wat is eenzaamheid?

Eenzaamheid gaat niet altijd over een gebrek aan gezelschap. Je kunt immers eenzaam zijn zonder alleen te zijn, en alleen zijn zonder eenzaam te zijn. We hebben bovendien snel de neiging om alle eenzaamheid te willen verhelpen. Te snel, volgens filosoof Marjan Slob. In haar boek ‘De lege hemel’ stelt ze dat we niet genoeg stil staan bij de vraag wat eenzaamheid precies is. Volgens haar is het niet alleen maar een negatieve gemoedstoestand, maar ook een diepmenselijk vermogen. Het kan je fantasie vergroten en mensen daardoor verder helpen. Eenzaamheid getuigt van het vermogen tot reflectie, wat een grote kracht is van de mens.

Denker des Vaderlands Marjan Slob duikt in het begrip eenzaamheid en gaat hierover in gesprek met gezondheidswetenschapper Maaike Verhagen. Verhagen stelt dat er wel aandacht is voor mentale en fysieke gezondheid, maar nog te weinig voor sociale gezondheid. Eenzaamheid is een teken van sociale ongezondheid en het is belangrijk te kijken hoe je hier oplossingen voor kunt verzinnen. Jonge Denker Julia Kirkels opent de avond met een column. Kom luisteren en stel je vragen. 

Over de sprekers

Marjan Slob is Denker des Vaderlands, filosoof en essayist voor de Volkskrant en Filosofie Magazine. Daarnaast adviseert ze maatschappelijke organisaties, zoals de Onderzoeks­raad voor Veilig­heid, en het Planbureau voor de Leef­­omgeving hoe wetenschappelijke en filosofische inzichten helder te verbinden zijn met de maatschappij. Ze is auteur van Door de bomen het huis, Hersenbeest en De lege hemel.

Maaike Verhagen is gezondheidswetenschapper aan de radboud Universiteit. Ze is onderzoeker in de ontwikkelingspsychopathologie aan het Behavioural Science Institute in Nijmegen. Verhagen onderzoekt de moleculaire en genetische ondergrond van psychologische problemen zoals eenzaamheid. Momenteel richt zij zich op psychopathologie en de werking van het knuffelhormoon oxytocine in jongvolwassenen. Zij draagt bij aan de ontwikkeling van games en virtual reality platforms die jongeren sociaal kunnen ondersteunen.

Julia Kirkels is één van de Jonge Denkers van 2024. Zij is scholiere aan het Stedelijk Gymnasium in Nijmegen. 
 

Cees Leijenhorst is filosoof en directeur onderwijs van de Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen aan de Radboud Universiteit. Hij is de gespreksleider.