Radboud Universiteit
Wij zijn allemaal parasieten! Bloedzuigers op de huid van de aarde. Een eencellig wezen, een spitsmuis en vooral wij mensen. Alles en iedereen neemt, en geeft er weinig of niets voor terug. Dat is de wereld die de Franse filosoof Michel Serres (1930 – 2019) beschreef in zijn boek De parasiet. Nu, midden in een klimaatcrisis, is het actueler dan ooit. Zijn wij echt allemaal parasieten? En is dat wel zo erg? Leer van filosofen René ten Bos en Arjen Kleinherenbrink en leer hoe bijzonder en actueel deze klassieker is. En denk ook na over de vraag of er in een parasitaire samenleving plaats is voor dankbaarheid en zelfopoffering.
Donderdag 25 januari 2024 | 20.00 – 21.30 uur | Collegezalencomplex, Radboud Universiteit | Radboud Reflects | Bekijk de aankondiging.
Bewondering voor de beide sprekers die een onbegrijpelijk boek toch min of meer begrijpelijk hebben weten te maken. (uit een deelnemersevaluatie)
Door Paul van den Broek | Foto's door Ramon Tjan
Parasieten zijn niet weg te denken uit de wereld, al helemaal niet de parasiet die mens heet: hij neemt en neemt alom van de omringende aarde, en geeft niks terug. In een avond van Radboud Reflects brachten de filosofen René ten Bos en Arjen Kleinherenbrink de parasiet tot leven, aan de hand van hun recente vertaling van het boek Le Parasite van de Franse denker Michel Serres (1930 – 2019).
We zijn geneigd de parasiet als ongenode gast te zien, waarmee we zo snel mogelijk moeten afrekenen. Fout uitgangspunt, aldus de Franse filosoof Serres in zijn boek Le Parasite, dat nu 25 jaar na verschijning een Nederlandse vertaling heeft. De vertalers, de Radboudfilosofen Ten Bos en Kleinherenbrink, schijnen in lijn met Serres een nieuw licht op parasieten. ‘Een leven zonder parasieten is onmogelijk’, aldus Ten Bos op de avond van Radboud Reflects naar aanleiding van de vertaling. ‘Het streven naar een zuivere wereld, zonder parasieten, is een illusie.’
Serres formuleert het nog veel stelliger, verduidelijken de vertalers aan de hand van een parabel over een paradijselijke tuin die wordt bedreigd door een indringer – een haas, die alles wegvreet. De poging om die haas om zeep te helpen ontaardt in een orgie van jagersgeweld. ‘We zijn geneigd indringers op extreme manier te bestrijden’, aldus Ten Bos. ‘Daarmee gooi je het kind met het badwater weg.’
De vertelling met de haas is van de hand van Jean de la Fontaine, Frans auteur uit de zeventiende eeuw, befaamd om zijn de fabels. Die fabels vormen een van de verrassende bronnen van het filosofische werk van Serres, naast bijbelteksten en teksten van Leibniz en Rousseau – en nog veel meer. Het putten uit allerlei bronnen maakt Le Parasite zelf ook parasitair, wat het boek volgens de vertalers het karakter geeft van een literaire krachtproef, eerder dan een filosofisch traktaat.
Parasieten zijn overal, wil Serres maar gezegd hebben, en leef er maar mee. Zo breed zijn uitwaaieren over de bronnen, zo breed ook de domeinen waarop hij zijn analyse tot leven brengt. Het gaat hem niet alleen om hinderlijke microscopische wezens, maar ook om belastingadviseurs, landbouwers, politici en managers. ‘Een manager parasiteert op ondergeschikten’, illustreert Ten Bos, ‘zoals de manager op zijn beurt wordt geparasiteerd door bovengeschikten en adviseurs. Het ene leven teert onlosmakelijk op het andere.’
Volgens de denkoefening van Serres en zijn vertalers zijn parasieten niet alleen noodzakelijk kwaad, nee: ze vormen de basale levensvoorwaarde, voor mensen en instituties. Stel je het omgekeerde voor, aldus Arjen Kleinherenbrink. ‘Iets dat je alle ruimte geeft, nooit verstoort, nooit onderbreekt, dat leidt tot niks. Nooit mag één factor de overhand krijgen. Daarom zijn verstoringen essentieel.’ Een ultiem streven naar een ongestoord paradijs, ogenschijnlijk helder en zuiver, wordt de hel, of het nu gaat om overwoekerde tuinen of dictatoriale systemen. Het is pas de inbreuk van buiten het systeem – een parasiet dus – die leven in de brouwerij brengt, de doorjakkerende trein op een ander spoor zet, het denken zelf vernieuwt. ‘Leven is de kunst van het onderbreken’, aldus de filosofen.
De vertalers bepleiten een geheel andere focus op de indringers. Verjagen is dus het antwoord niet, maar langs de kant blijven staan en kijken hoe indringers hun werk doen, stuit ook weer op grenzen. ‘De kernvraag is: wat is de goede compensatie?’, aldus Kleinherenbrink. Zoals de mens parasiteert op de natuurlijk omgeving en zelfs een klimaatcrisis aanjaagt, kan de mens ook een balans zoeken, terughoudend worden, of – in religieuze termen – dankbaarheid tonen voor hetgeen waarop hij parasiteert. ‘Dan kan er iets komen als een symbiose’, verduidelijkt Ten Bos, ‘een systeem van wederzijds geven en nemen.’
Wij zijn allemaal parasieten! Bloedzuigers op de huid van de aarde. Een eencellig wezen, een spitsmuis en vooral wij mensen. Alles en iedereen neemt, en geeft er weinig of niets voor terug. Dat is de wereld die de Franse filosoof Michel Serres (1930 – 2019) beschreef in zijn boek De parasiet. Nu, midden in een klimaatcrisis, is het actueler dan ooit. Zijn wij echt allemaal parasieten? En is dat wel zo erg? Kom luisteren naar filosofen René ten Bos en Arjen Kleinherenbrink en leer hoe bijzonder en actueel deze klassieker is. En denk ook na over de vraag of er in een parasitaire samenleving plaats is voor dankbaarheid en zelfopoffering.
Volgens filosoof Michel Serres is het leven een toestand die wordt gekenmerkt door het verbruiken en verbranden van grondstoffen om jezelf in stand te houden. En iets teruggeven, ho maar. Dat planten en dieren er zijn voor ons om te gebruiken is zó vanzelfsprekend dat we ze niet eens dankbaar zijn. En ook onze medemens proberen we voor een zo klein mogelijke compensatie voor ons karretje te spannen. Weg met onzelfzuchtigheid, weg met altruïsme, en weg met de kringloop van het leven. In de parasietenwereld is het ieder voor zich.
De wereld van de parasieten klinkt als een nachtmerrie, maar is het allemaal wel zo erg? Volgens Serres kan de parasiet ook zorgen voor vernieuwing en verandering, juist door zijn afzijdige positie. Zonder parasieten zou er nooit iets in beweging komen en is de wereld een statisch paradijs.
Michel Serres schreef het boek De parasiet in 1980 en liet zich inspireren door de ideeën van Leibniz en Rousseau, en die van fabelvertellers. Nu, midden in een klimaatcrisis, is het actueler dan ooit. Filosofen René ten Bos en Arjen Kleinherenbrink vertaalden het werk voor het eerst naar het Nederlands. Zij geven een duolezing en gaan daarna in gesprek. Kom ook parasiteren en de ideeën van Serres opzuigen.
Michel Serres (1930-2019) was lid van de Académie française en hoogleraar aan Stanford University en gold in Frankrijk als een van de grootste geleerden op het terrein van de filosofie en wetenschapsgeschiedenis. Hij publiceerde tientallen boeken over uiteenlopende onderwerpen. In Nederlandse vertaling verschenen eerder Muziek (2012) en De wereld onder de duim (2014).
René ten Bos is filosoof aan de Radboud Universiteit. Hij onderzocht eerder de filosofie van het klimaat, water en elites.
Arjen Kleinherenbrink is metafysicus en filosofisch antropoloog aan de Radboud Universiteit, waar hij ook het programma Philosophy, Politics and Society coördineert. Zijn eerdere Nederlandstalige boeken zijn Alles is een machine (2017) en Avonturen bestaan niet (2018, met Simon Gusman).tekst aankondiging zonder deelname stuk.
Blijf op de hoogte:
Schrijf je in voor de nieuwsbrief