Floris de Lange, Nina de Boer en Frank van Caspel bij Kijken met je brein. Allemaal onze eigen werkelijkheid
Floris de Lange, Nina de Boer en Frank van Caspel bij Kijken met je brein. Allemaal onze eigen werkelijkheid

Kijken met je brein. Allemaal onze eigen werkelijkheid | Lezing en gesprek met neurowetenschapper Floris de Lange en filosoof Nina de Boer

Zien doe je met je ogen. Tenminste, dat lijkt zo. Maar je ogen zijn geen doorgeefluiken. Waarnemen is een ingewikkeld samenspel van hersenprocessen. Onze doelen, aandacht, verwachtingen en voorkennis geven vorm aan wat we uiteindelijk zien. We delen dus niet precies dezelfde werkelijkheid. Toch gaan we er doorgaans vanuit dat dit wel zo is. Hoe kan dat? En wat is dan die ‘werkelijkheid’, bestaat die wel? Leer van neurowetenschapper Floris de Lange en filosoof Nina de Boer en ontdek: is zien geloven, of juist andersom?

Video | Podcast 

Maandag 11 maart 2024 | 20.00 – 21.30 uur | LUX, Nijmegen | Radboud Reflects en Donders Institute | Bekijk de aankondiging.

 

Verslag

door Noortje Schonck | Foto's door Ramon Tjan

Elke stoel in zaal 7 in LUX was deze maandagavond wederom bezet met verwachtingsvol publiek. De verwachtingen waarmee ieder was gekomen waren mede vormgevend voor hoe elk individu de avond zou waarnemen en ervaren, en naderhand zou gaan herinneren. Dit leerde het publiek van cognitief neurowetenschapper Floris de Lange en filosoof Nina de Boer. In een programma van Radboud Reflects, in samenwerking met het Donders Instituut, vertelden zij over hun onderzoek. Daarna gingen zij met elkaar in gesprek onder leiding van Frank van Caspel. De centrale vragen: is zien geloven, of andersom? Hoe wordt onze toegang tot ‘de werkelijkheid’ gekleurd door breinprocessen en door de verhalen die we over onszelf vertellen? In hoeverre is ons beeld van de werkelijkheid en - als onderdeel van die werkelijkheid – onszelf, waarheidsgetrouw? En wat betekent dat? 

Zien is (ook) geloven

Floris de Lange opende de avond. Hij deelde direct de conclusie van zijn betoog: zien is voor een groot deel geloven dat we iets zien. Ervaart iedere aanwezige tijdens dit programma dan precies hetzelfde? Nee, want wat we zien en horen wordt gestuurd door ons brein - door wat we verwachten, door voorkennis, et cetera. De Lange ondersteunde deze stellingname met een helder betoog, geïllustreerd met sprekende plaatjes van wetenschappelijke onderzoeken. Met voorbeelden van optische en audiovisuele illusies liet hij het publiek in de zaal terplekke ervaren dat wat we waarnemen niet perse overeenkomt met wat er daadwerkelijk gebeurt of is. De Lange: “Wij mensen zijn zó goed in waarnemen, dat we dingen zien die er niet zijn. Ons visuele systeem is niet neutraal, maar bevooroordeeld. We zien bijvoorbeeld graag gezichten, ook in zaken die géén gezichten zijn.” De mensen in de zaal knikten instemmend: ze zagen op de dia echt een Jezusfiguur in een foto van een aangebrande boterham, en gezichten in een foto van een maanlandschap.

Een ‘educated best guess’ van een efficiënte voorspellingsmachine

Betekent dit dat ons visuele systeem ‘dom’ is? De Lange denkt van niet: “Het is eigenlijk een hele slimme truc van ons visuele systeem.” Waarneming is een ingewikkeld proces waarin informatie uit het verleden en heden, plus de input vanuit de verschillende zintuigen, gecombineerd wordt tot een “educated best guess”. We zouden waarneming dus kunnen begrijpen als het voortdurend toetsen van hypotheses op basis van alle beschikbare (voor)kennis. Interessant is dat we daardoor in zekere zin niet alleen zien met onze ogen, maar ook met onze oren. En horen doen we ook met onze ogen: De Lange liet het publiek met een filmpje ervaren dat het zien van een bepaalde mondbeweging ervoor zorgt dat we een andere klank horen dan er daadwerkelijk afgespeeld wordt. 

Floris de Lange bij Kijken met je brein. Allemaal onze eigen werkelijkheid
Floris de Lange bij Kijken met je brein. Allemaal onze eigen werkelijkheid - foto Ramon Tjan

Toch is ons brein het is géén simpele ‘computer’ die een rekensommetje uitvoert en soms een misrekening maakt. Verschillende onderdelen van het brein zijn voortdurend met elkaar in dialoog. In dit ‘interne gesprek’ bewerkstelligt het brein bij wijze van spreken consensus vanuit allerlei verschillende prikkels. Dit doet het brein zeer efficiënt. De Lange vergelijkt het brein daarom ook wel met een zeer energiezuinige voorspellingsmachine.

Illusie en werkelijkheid

Het brein als efficiënte voorspellingsmachine, die voortdurend hypothesen toetst en regelmatig twijfelachtige conclusies komt, bijvoorbeeld bij optische illusies... Verschaft dat brein dan toegang tot de ‘ware werkelijkheid’? Volgens Floris de Lange niet. Maar dat hoeft niet erg te zijn, laat hij zien met een analogie met wetenschappelijk onderzoek. Net als ons brein proberen wetenschappers de waarheid bloot te leggen op basis van hypothesen. Ons brein moet, net als wetenschappers, zoeken naar het juiste ‘model’ om tot (voorlopig) de best mogelijke conclusies te komen. Optische illusies moeten we niet zien als ‘fout’ van ons brein. Ze laten simpelweg zien welke kennis het brein gebruikt om op basis van imperfecte informatie snel tot een conclusie te komen. 

De rol van zelfnarratieven

Na de presentatie van Floris de Lange nam filosofe Nina de Boer het woord. Niet alleen de structuur en werking van ons brein, maar ook verhalen of narratieven geven vorm aan hoe we ‘de werkelijkheid’ ervaren, zo liet zij zien. De Boer doet onderzoek naar de vraag of zogeheten ‘zelfnarratieven’ helpen om onszelf ‘goed’ of ‘werkelijk’ te begrijpen. De narratieven die we over onszelf construeren zijn belangrijk voor ons beeld van onszelf en daarmee van (een deel van) ‘de werkelijkheid’. In die verhalen slaan we een brug tussen ons verleden, heden en de (beoogde) toekomst. Hierdoor kunnen we onze gevoelens en gedragingen duiden, zien we bijvoorbeeld bij psychotherapie. Daarnaast spelen narratieven ook een belangrijke rol in het maken van beslissingen: een keuze maak je op basis van bijvoorbeeld herinneringen, maar ook toekomstplannen.

Nina de Boer bij Kijken met je brein. Allemaal onze eigen werkelijkheid
Nina de Boer bij Kijken met je brein. Allemaal onze eigen werkelijkheid - foto Ramon Tjan

Niet werkelijkheidsgetrouw

Sommige filosofen vertellen – in lijn met onze intuïtie - dat een zelfnarratief een ‘goed’ verhaal over onszelf is als deze aansluit op of begrip toont van hoe ‘de werkelijkheid’ in elkaar zit. Ik kan mijn levensverhaal als ‘autobiograaf’ veel beter vertellen dan een ander, niet? Nina de Boer weerlegde deze intuïtie. Ze droeg drie redenen aan om te twijfelen aan de mate waarin onze zelfnarratieven werkelijkheidsgetrouw zijn. Ten eerste zijn persoonlijke herinneringen feilbaarder dan we denken, zo blijkt uit onderzoek. Daarnaast weten we vaak niet waarom we bepaalde keuzes gemaakt hebben. We ‘verzinnen’ – of, ‘confabuleren’ - (onbewust) redenen voor ons handelen omdat we ons verhaal ‘rond’ willen krijgen. Tot slot zijn zelfnarratieven niet werkelijkheidsgetrouw omdat ze selectief zijn. Reeds bestaande overtuigingen over onszelf, als ook sociale narratieven, maken dat we sommige gebeurtenissen of aspecten van onszelf meer aandacht geven aan andere. Dit geeft een vertekend beeld van de werkelijkheid.

Ruimte voor een alternatief

Is het erg dat zelfnarratieven ons beeld van de werkelijkheid vertekenen? Sommigen denken van wel. Filosoof Galen Strawson, bijvoorbeeld, noemt zelfnarratieven een “recept voor inauthenticiteit”. Nina de Boer, daarentegen, is positiever: “Het besef dat zelfnarratieven niet werkelijkheidsgetrouw zijn, kan helpen die narratieven niet zo serieus te nemen. Stel dat je zelfnarratief zegt dat je niet zo goed bent in vrienden maken, gebaseerd op herinneringen. Het besef dat dit narratief gekleurd is, kan maken dat je misschien toch durft op nieuwe mensen af te stappen.” Daarnaast kan dit besef ook helpen om sociale narratieven te bevragen en vervangen. Dat zelfnarratieven niet geheel ‘waar’ zijn, kan dus ook opluchten en ruimte bieden voor andere overtuigingen.

Aankondiging

Zien doe je met je ogen. Tenminste, dat lijkt zo. Maar je ogen zijn geen doorgeefluiken. Waarnemen is een ingewikkeld samenspel van hersenprocessen. Onze doelen, aandacht, verwachtingen en voorkennis geven vorm aan wat we uiteindelijk zien. We delen dus niet precies dezelfde werkelijkheid. Toch gaan we er doorgaans vanuit dat dit wel zo is. Hoe kan dat? En wat is dan die ‘werkelijkheid’, bestaat die wel? Kom luisteren naar neurowetenschapper Floris de Lange en filosoof Nina de Boer en ontdek: is zien geloven, of juist andersom? 

Zien met je brein

Bestaat ‘de werkelijkheid,’ of is dat een slimme illusie van ons brein? We denken vaak dat we allemaal dezelfde wereld zien, maar onze hersenen kleuren voortdurend wat we waarnemen. Je voorkennis, aandacht en verwachtingen spelen hierbij een grote rol. Toch leven we alsof iedereen dezelfde werkelijkheid ziet. Hoe kan het dat dit meestal niet tot problemen leidt, terwijl iedereen andere voorkennis en verwachtingen heeft? Welke rol speelt evolutie in het creëren van ‘de werkelijkheid’? En bestaat ‘de werkelijkheid’ wel als iedereen deze anders waarneemt? 

Verhalenvertellers

Onze hersenen geven niet alleen vorm aan hoe we de wereld om ons heen zien, maar ook aan hoe we onszelf zien. We vertellen onszelf een verhaal over wie we zijn en hoe we in de wereld passen. En dat verhaal maakt deel uit van wat wij als ‘de werkelijkheid’ ervaren. Waarom doen we dit? Wat gebeurt er als het verhaal wat je over jezelf vertelt, botst met de wereld om je heen? Kunnen we ‘de werkelijkheid’ en ons ‘ware ik’ wel kennen? En wat zegt het idee dat we allemaal verhalen vertellen over onszelf en de wereld over ‘feiten’ en ‘waarheid?’ 

Neurowetenschapper Floris de Lange en filosoof Nina de Boer gaan in gesprek en zetten ons begrip van de werkelijkheid op losse schroeven. Filosoof Frank van Caspel is de gespreksleider. Kom en stel je vragen!

Over de sprekers

Floris de Lange is neurowetenschapper aan de Radboud Universiteit en is verbonden aan het Donders Institute. Hij doet onderzoek naar de mechanismen in ons brein die ten grondslag liggen aan perceptie, handelen en keuzes maken. 

Nina de Boer is filosoof aan de Radboud Universiteit met een achtergrond in de neurofilosofie en neurowetenschappen. In haar promotieproject onderzoekt ze manieren om psychische problematiek te begrijpen en/of te verklaren.

Dit is een programma van Radboud Reflects en het Donders Institute.

Contactinformatie

Wil je op de hoogte blijven van de activiteiten van Radboud Reflects? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.

Thema
Filosofie, Gedrag, Hersenen, Wetenschap