Pijnlijke stiltes en ander gespreksongemak | Lezing, gesprek en analyses van First Dates met taalwetenschapper Wyke Stommel, communicatiewetenschapper Sara Bögels en improvisatietheater

Over die centrale vragen werd in het programma gesproken door taalwetenschapper Wyke Stommel en psycholinguïst Sara Bögels. Wyke Stommel verzorgde een lezing  aan de hand van fragmenten uit het populaire tv-programma First Dates. Na de lezing ging ze onder leiding van de moderator Cees Leijenhorst in gesprek met Sara Bögels. Dit alles werd omlijst door drie optredens van improvisatietheateracteurs Vera van Berlo en Jeroen de Hartog, die op basis van input uit het publiek ongemakkelijke gesprekken verbeeldden. Ze trapten de avond af met een optreden. Van Berlo en De Hartog vroegen het publiek om met hun buurman of -vrouw een ongemakkelijk gesprek of een ongemakkelijke situatie te delen en dit vervolgens met hen te delen. Na de eerste ronde improvisatietheater, waar het ongemak er af droop en er door het publiek veel werd gelachten, was het tijd voor de lezing van Wyke Stommel.

Gesprekken en de metafoor van de racebaan

Gesprekken, zo stelt Wyke Stommel, kunnen we het best begrijpen aan de hand van een metafoor. De metafoor die Stommel gebruikte is die van een racebaan. Het is een traject dat we samen moeten afleggen met verschillende fases, zoals een opening van een gesprek (begin) en het einde (de finish). We volgen dan een sequentie van gezamenlijke stappen. En dat kan misgaan. 

Je neemt een bocht bijvoorbeeld te scherp of vliegt juist uit de bocht. Het ultieme ongeluk is natuurlijk een botsing, bijvoorbeeld als iemand wegloopt bij een gesprek. Ongelukken, groot en klein, daar hebben we als mensen mee te maken in een gesprek. En het belangrijkst, het is een gezamenlijk project. Wat de metafoor ook laat zien is dat je hier als wetenschapper onderzoek naar kan doen, door het traject net zo te doorlopen als de gesprekspartners. 

Ongemakkelijke gesprekken uit First Dates

Wyke Stommel analyseerde tijdens haar lezing drie gesprekken uit het populaire dateprogramma First Dates, beginnend bij een goed gesprek, gevolgd door een middelmatig gesprek en als afsluiting een écht ongemakkelijk gesprek. Alle fragmenten gingen over de beroemde vraag aan het einde van een aflevering: Willenn jullie elkaar nog eens zien? Wat zorgt er nu precies voor dat deze gesprekken goed of juist slecht verlopen? Het eerste gesprek was een voorbeeld van een gesprek dat erg goed loopt. ‘Mooier dan dit gesprek kan het niet’, stelde Stommel. De personen spreken snel en reageren ook snel op elkaar. Dit is een goed voorbeeld van een geslaagd project. Om dat te begrijpen introduceerde Stommel de theorie van preferenties. Die theorie beschrijft dat als er verschillende opties zijn voor een reactie, bepaalde opties de voorkeur hebben boven de andere. Daarbij gaat het niet om een persoonlijke psychologische voorkeur, maar juist om een cultureel gedeelde voorkeur. In dit geval is er een preferentie voor een bepaalde reactie. Het heeft te maken met de vorm van een vraag of voorstel. Als iemand een voorstel doet, zo legt Stommel uit, dan wil je het geprefereerde antwoord horen. Een positief antwoord in het geval van First Dates. 

Vervolgens analyseerde Wyke Stommel het tweede fragment met de vraag: ‘Willen jullie elkaar nog eens zien?’ , dat al wat meer ongemak opriep, ook in de zaal. Uit dit fragment bleek vooral minimalisatie als verzachtende omstandigheid. Het is een tactiek waarmee ongemak wordt ingeperkt. Bij ‘uuhm’ stellen we een reactie uit. In het fragment werd afgezwakt. Eerst werden er een paar positieve punten genoemd. Daarna kwam de afwijzing van het verzoek, maar dat werd onpersoonlijk gemaakt, waarmee de afwijzing werdt afgezwakt. Daarmee wordt het pijn en ongemak geminimaliseerd. Wyke noemt deze strategie ‘damage control’. Tactieken als afzwakken, tijd rekken, redenen geven, smoesjes en excuses presenteren, waardering- uitspreken, antwoord niet conform vraag geven of kleine stukjes bevestigen; er zijn vele tactieken om een gesprek minder ongemakkelijk te laten verlopen, ook al is het antwoord niet het geprefereerde antwoord. 

Het laatste fragment dat Stommel analyseerde was een fragment waar het gesprek erg ongemakkelijk verliep. De zaal viel stil, het ongemak was te voelen, waarna iedereen hard moest lachen. Stommel liet het fragment nog eens zien en begon met analyseren. Het was volgens haar een goed voorbeeld van een ongeluk op de racebaan. De gesprekspartner uit het fragment zwakte namelijk niet af en gaf geen redenen. De man van het stel  gebruikte geen enkele vorm van ‘damage control’. Ook een andere onuitgesproken regel werd in het fragment gebroken. Namelijk dat als iemand zelfkritiek uit, de gesprekspartner dit moet weerleggen of afzwakken. Dit was een goed voorbeeld van gespreksongemak. Heel cringe…

Gesprek met Sara Bögels

Cees Leijenhorst opende het gesprek met een vraag over het beëindigen van gesprekken , één van de suggesties die uit het publiek kwam als input voor het improvisatietheater. Een gesprek beëindigen kan helemaal mis lopen, zo vertelde Wyke Stommel. We gebruiken dan ‘pre-closures’, woorden als ‘nou’ en ‘dus’. Het is een signaal dat het tijd is om onbesproken onderwerpen in te voegen. Dit werkt hetzelfde bij digitale interactie. 

Sommige gesprekken lopen niet en anderen juist wel. Hoe komt dat? Sara Bögels begon uit te leggen dat mensen maar heel kort nodig hebben om een reactie te geven. Mensen hebben meer tijd nodig om hun antwoord te formuleren dan de tijd die er tussen antwoorden zit. Mensen plannen alvast hun antwoord terwijl de ander nog aan het praten is. Dat heeft te maken met preferentie, zoals al door Stommel eerder al uitgelegd. Als er een langere stilte is dan wordt er geanticipeerd op een negatief, of niet-geprefereerd, antwoord. Bögels deed hiernaar onderzoek in de hersenscan. Wat daaruit bleek is dat hoe langer het antwoord op zich liet wachten, des te pijnlijker het is. Dat is dan ook de reden dat we snel antwoord willen geven. Als we te lang wachten kan het allerlei consequenties hebben en negatieve verachtingen opwekken.

Stiltes zijn niet altijd pijnlijk, blijkt uit het gesprek. Stommel vertelde dat als er een stilte valt na een gesprek dat meestal het signaal geeft dat het gesprek niet de goede kant op gaat. Als de stilte komt na het antwoord is het al veel minder erg. Bögels slot zich hierbij aan. Ze steltde dat uit onderzoek naar gesprekken tussen vrienden blijkt dat er veel meer stiltes waren dan tussen vreemden. De verbondenheid tussen vrienden nam paradoxaal gezien juist toe naarmate de stiltes langer waren. Bij vreemden nam het ongemak daarentegen juist toe.

Deze mechaniek achter gesprekken blijkt universeel. Maar wat maakt dan een geslaagd gesprek vanuit het perspectief van de taalwetenschap? Wyke Stommel: ‘het is niet aan de communicatiewetenschapper om te zeggen hoe het moet, maar wel om een spiegel voor te houden.’ De sprekers hielden die spiegel voor. 

Aankondiging

Pijnlijke stiltes, krekels, ogen die naar de uitgang zoeken. Een eerste date is vaak ongemakkelijk. Deelnemers aan de verbale baltsrituelen zoeken naar woorden en speuren naar gemene delers. Weinig situaties laten zo goed zien hoe gesprekken werken – of juist niet. Aan de hand van scènes van het tv-programma First Dates analyseert taalwetenschapper Wyke Stommel waarom gesprekken zo cringe en awkward kunnen zijn. Communicatiewetenschapper Sara Bögels vertelt over het belang van timing en beurtwisselingen tussen sprekers. Twee improvisatie-acteurs spelen ongemakkelijk gesprekken na. Kom luisteren en kijken en denk verder over de verborgen systemen onder gesprekken.

Voorspellen

‘Eh… Ja… wat is je lievelingskleur?’ Ga in Café Wunderkammer in Nijmegen zitten en je ziet en hoort ze overal: ongemakkelijke (Tinder)dates. Maar ook als je niet op zoek bent naar een nieuwe relatie, ontkom je niet aan stroeve gesprekken op netwerkborrels en tijdens vergaderingen. Wanneer mensen met elkaar praten geven ze allemaal subtiele signalen af met hun intonatie, stiltes, de volgorde van de woorden en hun lichaamstaal. Op grond daarvan vormen we een verwachting van wat de ander gaat zeggen en gaat doen. En dat werkt vlekkeloos – totdat de verwachtingen niet uitkomen. 

Honderden gesprekken

Elke dag voeren we honderden gesprekken. Toch hebben we geen flauw idee hoe die conversaties eigenlijk werken. Taal- en communicatiewetenschappers die zich bezighouden met gespreksanalyse ontrafelen de mechanismen onder gesprekken. Mechanismen waar we ons vaak niet bewust van zijn. Sommige van die gespreksonderzoekers beweren zelfs dat we overal ter wereld op ongeveer dezelfde manier met elkaar praten. Er is één universeel gesprekssysteem. Maar pas wanneer het niet loopt, merken we dat dit systeem bestaat. Hoe zit dit systeem in elkaar? Hoe weten we wanneer het de beurt van de ander is om iets te zeggen, en hoe komt het dat die coördinatie soms stroef loopt?

Wyke Stommel geeft een lezing over de mechanismen van gesprekken aan de hand van scènes uit First Dates, en gaat daarna in gesprek met communicatiewetenschapper Sara Bögels. Ook worden ongemakkelijke gesprekssituaties door improvisatieacteurs Vera van Berlo en Jeroen de Hartog uitgespeeld en verkend: het publiek mag zelf situaties aandragen. Filosoof Cees Leijenhorst is de gespreksleider.

Over de sprekers

Wyke Stommel is taalwetenschapper aan de Radboud Universiteit. Ze onderzoekt hoe mensen met elkaar communiceren, verbaal en non-verbaal, om hun doelen te bereiken.

Sara Bögels is communicatiewetenschapper aan de Radboud Universiteit. Haar onderzoek richt zich op interactief taalgebruik en de coördinatie tussen gesprekspartners, zowel op het gebied van wederzijds begrip als op het gebied van timing en beurtenwisselingen tussen sprekers.
 

Cees Leijenhorst is filosoof en modereert vaak publieke gesprekken.