Wie was primatoloog Frans de Waal? | Actuele Denkers met ethicus Marcel Becker en psycholoog Roos Vonk

Ethiek

Marcel Becker opende zijn korte lezing door in te gaan op De Waals uitspraak dat de wetenschap geen morele uitspraken doet. Becker stelde juist dat Frans de Waal zelf door zijn werk enorm veel heeft gedaan voor de ethiek. In de ethiek was het mensbeeld van Aristoteles lang dominant: de is mens van nature een sociaal dier, want alleen de mens beschikt over taal. Mensen kunnen hierdoor nadenken over rechtvaardigheid. Dieren kunnen dit niet. “En dan komt De Waal die ineens stelt dat dieren wel degelijk over goed en kwaad kunnen denken.”

Hierop toonde Becker het lachende publiek een video van De Waals bekende experiment met Kapucijnapen. In dit experiment krijgen twee apen voor dezelfde taak een ongelijke beloning. Het aapje dat de mindere beloning krijgt, pikt het niet en begint woest aan de tralies te rammelen! Dit vooronderstelt een idee van rechtvaardigheid. De Waal liet in zijn werk bovendien zien dat dieren ook empathie hebben ontwikkeld. Dit was een grote aanvulling op de bestaande ethiek: de dierenethiek was geboren. 

Empathie en principes

Maar toch, vervolgde Becker, is empathie alleen niet voldoende om een volledige ethiek te ontwikkelen. Empathie met je buren zorgt bijvoorbeeld ook voor vreemdelingenhaat. “Het idee dat als we iets van nature hebben meegekregen en we het alleen hoeven uit te breiden is niet genoeg.” Naast empathie hebben we ook ethische principes nodig die gestoeld zijn op rationele gronden. Dit vinden we niet bij dieren. De reden, die De Waal vaak als onbelangrijk bestempelde, heeft ook een eigen functie gekregen. Wij mensen kunnen op onze doelen reflecteren, dieren niet. “Zich laten leiden door principes en waarden is iets heel anders dan zich laten leiden door emoties,” aldus Marcel Becker. Hier houdt De Waal geen plaats voor over omdat hij alleen empathie als grond voor de ethiek onderscheidt. 

Mens is niet speciaal

Ook Roos Vonk begon met een fragment van Frans de Waal, waarin De Waal de neiging hekelt om mens en dier strikt te scheiden. Hierin ligt volgens Vonk de bijdrage van De Waal: “hij heeft de mens van haar voetstuk proberen te halen.” 

Keer op keer, legde Vonk uit, bleek uit De Waals onderzoek dat de verschillen die we willen zien tussen dieren en mensen er niet zijn of anders zijn dan we denken. Dieren bleken taal te hebben, cultuur en zelfbesef. Vonk is niet zo onder de indruk van de menselijke vermogens: “we kunnen reflecteren op onze doelen, maar dat vermogen gebruiken we helemaal niet! Behalve om recht te praten wat we verkeerd doen.” Bovendien, vertelde ze, liet De Waal zien dat wij niet erg ons best hebben gedaan om de vaardigheden van dieren te testen. We hebben vooral getest of dieren intelligent zijn op de manier waarop wij dat zijn. Logisch dat je dan geen slimme dieren tegenkomt. Onze aanpak is te antropocentrisch geweest. “Als je erachter wilt komen wat dieren kunnen, moet je door de bril van dat specifieke dier kijken.” Frans de Waal heeft ons van dit antropocentrisme bewust gemaakt en onze horizon verbreed. 

Rede en gevoel

Cees Leijenhorst opende het gesprek door Marcel Becker te vragen of hij nu niet precies doet waar Frans de Waal een hekel aan had: stellen dat de mens speciaal is. Doet hij niet hetzelfde door het reflectievermogen van de mens zo te benadrukken? Becker gaf toe dat filosofen dieren geen recht hebben gedaan. Tegelijk hebben filosofen altijd ingezet op een goed gebruik van de rede wat we nodig hebben om de problemen op te lossen waar de Waal ons voor stelt. Hier is empathie gewoon niet voldoende voor. “Ik geloof niet zo in het contrast tussen rede en gevoel,” vulde Roos Vonk aan. Geloof en gevoel wijzen vaak toch dezelfde kant op. Woede is bijvoorbeeld een actiegerichte emotie die je kunt gebruiken om je situatie te verbeteren. Je hebt je emoties nodig als drijfveer, maar ook de rede om je doel voor ogen te houden. Hierop vroeg Leijenhorst of De Waal de empathie een te belangrijke rol gaf? “Zeker,” zei Becker. “Wij kunnen afspraken en instituties ontwerpen om bepaalde neigingen te onderdrukken. Als je alleen op empathie zit, mis je dat element.” Maar als we dat zo goed kunnen, bracht Vonk in, dan zouden we het natuurlijk niet in de enorme crisis zitten waar we in zitten!

De Waal dacht voorbij hokjes en ging vaak voorbij de grenzen van zijn vak, stipte Leijenhorst aan. Hij deed vaak politieke uitspraken. Wat vinden jullie daarvan als wetenschappers? “Hij deed wel uitspraken over de psychologie waar ik het als psycholoog niet mee eens ben,” zei Roos Vonk. “Maar ik vind het lastig om te beoordelen wat ik van zijn politieke uitspraken vind omdat ik het met hem eens ben. Als hij dingen zou zeggen die ik niks vind, zou ik er vast veel meer moeite mee hebben.” 

Verslag door Pam Tönissen

Aankondiging

Wie was Frans de Waal, en wat maakte zijn kijk op de wereld zo vernieuwend en invloedrijk? Er is geen fundamenteel verschil tussen mensen en andere dieren. Die boodschap verkondigde de onlangs overleden primatoloog Frans de Waal (1948-2024) zijn leven lang. Door zijn werk met mensapen heeft hij de manier waarop we naar dieren kijken voorgoed veranderd.  Frans de Waal was een graag geziene gast bij Radboud Reflects, waar hij meerdere keren een lezing voor een uitverkochte Vereeniging gaf. Kom luisteren naar psycholoog Roos Vonk en ethicus Marcel Becker en denk verder over wat we van zijn gedachtegoed kunnen leren.

Van machines naar denkende dieren

Frans de Waal begon zijn onderzoek naar mensapen ooit in Burgers’ Zoo in Arnhem. Daar leerde hij een groep chimpansees kennen, en het viel hem op dat hij hun gedrag alleen kon verklaren als hij het zag als politiek gedrag. Controversieel, want in die tijd werden dieren beschouwd als een soort machines die alleen dingen konden leren door beloning en straf. Gedachten, gevoelens of bewustzijn mocht je niet aan dieren toeschrijven, laat staan een complexe politieke structuur. Toch deed De Waal dit, wat hem op de kaart zette als een pionier op het gebied van dieronderzoek. Tijdens de lange carrière die volgde, ontdekte De Waal steeds opnieuw dat een ‘uniek menselijke eigenschap’ zo uniek niet was. Cultuur, genderrollen, zelfbesef; alles is ook in het dierenrijk te vinden. 

Alleen primatoloog?

Al deed Frans de Waal voornamelijk onderzoek naar mensapen, toch reikte zijn invloed ver voorbij de biologie. Dat de manier waarop dieren denken en samenleven veel meer lijkt op wat we van de mens kennen, had ook gevolgen voor hoe we over onszelf nadenken. Zijn ontdekkingen werden dan ook opgepikt door psychologen, politicologen, en ook filosofen. Door het wegvallen van de eeuwenoude scheidslijn tussen mens en dier, moeten we opnieuw gaan nadenken over wie wij zijn en welke plaats wij in de wereld innemen. Wie is het dier dat ‘mens’ wordt genoemd? Hoe zag Frans de Waal onze soort, na al zijn onderzoek naar andere dieren? Was hij alleen primatoloog, of ook een beetje filosoof?

Psycholoog Roos Vonk en ethicus Marcel Becker gaan in gesprek met filosoof Cees Leijenhorst over het werk en het denken van de bijzondere primatoloog Frans de Waal. Kom luisteren en bekijk mens en dier door een andere bril.

Frans de Waal en de Radboud Universiteit

 Frans de Waal was drie keer te gast bij Radboud Reflects in een uitverkochte Vereeniging: 
2016  - Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn?
2020 - Mama’s laatste omhelzing 
2022 - Gender: wat we kunnen leren van andere primaten
Hij studeerde biologie aan de toenmalige Katholieke Universiteit Nijmegen. In 2017 ontving Frans de Waal tijdens de 94^e Dies Natalis een eredoctoraat aan de Radboud Universiteit[VM(1] ..

Over de sprekers

Roos Vonk is sociaal psycholoog aan de Radboud Universiteit. Ze doet onderzoek naar zelfkennis en zelfbedrog, en ontdekte dat het ego onbewust altijd wegen zoekt om zichzelf te verheffen boven anderen. Haar eerdere boeken Collega’s en andere ongemakken (2015) en Liefde, lust en ellende (2016) werden bestsellers. Recent verscheen haar nieuwe boek heet Mijn ego heeft altijd gelijk.

Marcel Becker is filosoof aan de Radboud Universiteit. Hij is deskundig op het gebied van praktische filosofie en toegepaste ethiek, met name ethiek van het openbaar bestuur, ethiek van de digitale media en juridische (beroeps)ethiek.