Nieuwe bioscoopfilm zoomt in op bijzondere rol van vertaling

Tweetaligheid is een onderwerp dat momenteel een belangrijke rol speelt. In de politiek, in het onderwijs en op grote instellingen zoals universiteiten en overheden. Persoonlijk ben ik niet zo’n fan van de term tweetaligheid en zou ik het persoonlijk liever over meertaligheid hebben, maar de discussie gaat in de meeste grote instellingen in Nederland toch grotendeels over Engels aan de ene kant en Nederlands aan de andere.

Ontsluiten van informatie
Als medewerker van de vertaalafdeling van zowel de Radboud Universiteit als de Wageningen University & Research ben ik dagelijks bezig met het werkveld dat misschien wel de belangrijkste faciliterende rol speelt in deze discussie. We ontsluiten informatie door deze in meerdere talen beschikbaar te maken zodat mensen die de taal in kwestie niet (volledig) machtig zijn, toch toegang hebben tot de details van de inhoud. Dit doen we niet alleen via tolkdiensten en met ‘traditionele’ tekstuele vertalingen – het vertalen van bronteksten naar doelteksten in een andere taal – maar ook steeds meer in de vorm van ondertiteling. Visuele communicatie wordt in steeds grotere mater meertalig aangeboden. Denk alleen al aan de korte filmpjes en reclames op social media die in steeds grotere mate ondertiteld voorbij flitsen.

Nog meer dan bij traditioneel tekstueel vertalen ben je bij ondertiteling en bij tolken ook nog eens bezig met allerlei technische factoren. Je vertaling mag niet te kort in beeld zijn omdat mensen dan niet genoeg tijd hebben om alles te lezen. Ook is het niet prettig als ondertitels bijvoorbeeld over gezichten heen lopen, of over visuele toevoegingen in bijvoorbeeld animaties. Bij het tolken moet je bijvoorbeeld vaak wachten op informatie uit een zin om bij het uitspreken van je vertaling niet in de knoop te komen met je doelzin.

“Taal is Macht”
Het ontsluiten van informatie door vertaling is in grote instellingen zoals overheden en universiteiten een belangrijk streven. Een veelgehoord credo dat hier mee te maken heeft, en waar ik het persoonlijk ook mee eens ben is “Taal is Macht”. Om informatie ontoegankelijk te houden door deze niet te vertalen staat daarmee – na een enigszins gesimplificeerde analyse – gelijk aan het onthouden van macht, en zorgt er tegelijkertijd voor dat vertaling een nobele daad is die er voor zorgt dat de wereld een stukje eerlijker wordt. Hoe nobel en grootmoedig dit streven ook klinkt, vertaling kent ook beperkingen.

Isle of Dogs
Een prachtig voorbeeld van de rol van vertaling, de macht van taal en de politieke balans tussen taal en vertaling is te zien in de stop-motion animatiefilm Isle of Dogs van Wes Anderson. De film gaat over een zoektocht naar een hond in een fictieve versie van Japan is vanaf 10 mei te zien in de bioscoop. De film toont op subtiele wijze de ernst en humor maar ook feilbaarheid en menselijkheid van vertaling. Al vanaf het eerste frame in de film wordt dit duidelijk wanneer de volgende mededeling in beeld komt: "De mensen in deze film spreken alleen in hun moedertaal (af en toe vertaald door tweetalige tolken, studenten en elektronische apparaten). Het geblaf van de honden wordt in het Engels vertaald.”

 
De regisseur wijst van meet af aan op de verschillende maar ook verdachte manieren waarop vertaling plaatsvindt. De tolk, genaamd Nelson, werkt voor de Japanse overheid. Haar betrouwbaarheid als neutrale overbrenger van informatie wordt echter minder geloofwaardig wanneer ze begint met het invoegen van haar eigen opmerkingen als: "Holy moses!" en "Boy, what a night!”. In een andere scène wordt ze opeens vervangen door een kleine jongen die nog zichtbaar (en hoorbaar) moeite heeft met de klus. Tegelijkertijd worden de fictieve “simul-talk” apparaten die worden gebruikt wanneer de antagonist aan het woord is bediend door typische slechterikken in witte gesteven overhemden waardoor de vertalingen automatisch in twijfel getrokken worden. Dit machtsspel met taal en vertaling is een van de centrale thema’s in de film en laat zien dat taal en vertaling altijd betrokken zijn bij en beïnvloed worden door machtssystemen en macht in het algemeen. Ook laat de film goed zien dat vertaling doorgaans een onderbelicht aspect is van taal, en dat het verfrissend kan zijn om er eens wat dieper over na te denken!