Verslag: High-Rise | Film & debat over de stad als utopie

High-Rise |Film & debat over de stad als utopie met cultuurwetenschapper Edwin van Meerkerk en sociaal geografen Arnoud Lagendijk en Simone Pekelsma 
Zaterdag 5 maart 2016 | 19.00 - 22.30 uur | LUX, Mariënburg 38-39

Edwin van Meerkerk is cultuurwetenschapper aan de Radboud Universiteit. Arnoud Lagendijk is sociaal geograaf aan de Radboud Universiteit. Simone Pekelsma deed in Istanbul onderzoek naar de gated community Variap Meridian.

Hoe utopisch is het om te leven in een gated community? Een torenhoog gebouw waar de minst vermogenden op de lagere etages (zonder licht) zijn gehuisvest, de rijkere klassen bovenin (waar de zon hun appartementen fel verlicht). Wie wil sporten of een boodschap nodig heeft, hoeft de veilige omgeving niet te verlaten: supermarkt, zwembad en spa zitten in het gebouw. Hoe ideaal is zo’n bijna hermetisch afgesloten bestaan?

Utopie

Voordat de boekverfilming High-Rise vanavond op het witte doek verschijnt, neemt  cultuurwetenschapper Edwin van Meerkerk het woord. J.G. Ballard, de auteur van de roman waarop de film werd gebaseerd, is ons weinig bekend. Toch keert de Britse schrijver op Engelse lijstjes altijd terug als de belangrijkste auteur van de twintigste eeuw. Altijd doet Ballard een beroep op de traditie van de utopie, waarin een volstrekt onhaalbaar ideaalbeeld wordt geschetst. Van Meerkerk: “Het gaat om een wereld in een andere tijd of ver verleden. De Sovjet Unie wordt vaak als voorbeeld aangehaald.  De geschreven utopieën blijken echter zelden zulke mooie samenlevingen als gedacht.”

Ballard benadrukte dat zijn werk een autobiografische oorsprong had. Met zijn ouders woonde Ballard in een Engelse wijk in Sjanghai. “Terwijl zijn vader aan het werk was in de fabriek, dronk zijn moeder glazen sherry”, illustreert Van Meerkerk. De opvoeding van de jonge Ballard was in handen van bedienden. Later zou hij zeggen dat het hem speet ze alleen te kennen als nummer één, nummer twee, enzovoorts.

Gated community

De film kon Van Meerkerk nog niet zien; de roman waarop die gebaseerd werd, kent hij wel. “Een nieuwbouwproject dat de titel High-Rise draagt, wordt ontworpen als perfecte stedelijke samenleving. De beschaving wordt besloten, een gated community zonder tussenkomst van de buitenwereld.” De bewoners blijken te bezwijken aan het teveel aan veiligheid, het doet hun productiviteit op de werkvloer dalen. De menselijke behoefte vraagt om eros (streven naar liefde) en en thanatos (streven naar de dood). Die doodsdrift wordt echter onvoldoende beantwoord. Van Meerkerk: “Je kunt misschien nog vreemdgaan, maar iemand in elkaar slaan zit er niet in. Op den duur gaan de bewoners van de community in een verderop gelegen buitenwijk mensen in elkaar slaan.” De spanning tussen een ideale en ontspoorde samenleving is evident.

In de film High-Rise verschijnt een jonge Robert Laing ten tonele. Hij neemt zijn intrek op de 25^e verdieping en is daarmee relatief hoog in het gebouw gepositioneerd. Alle bewoners blijken perfect op de hoogte te zijn van wie wat uitspookt, welk gezin met luiers de afvalkokers verstopt en wie met wie slaapt. De sfeer wordt schimmiger als sommige bewoners zich ernstig benadeeld voelen. Ze komen in verzet. De ideale samenleving die architect Anthony Royal in zijn hoofd had, staat op het spel.

Istanbul

Simone Pekelsma vertelt na afloop van de film over haar tijd in een gated community. Ze kreeg de kans om een aantal maanden te wonen in Variap Meridian. Het is een project in een nieuwe wijk in Istanbul dat het nieuwe financieel centrum van Turkije moet worden. “Sloppenwijken worden met de grond gelijk gemaakt zodat gated communities kunnen verschijnen. De appartementen worden van de buitenwereld afgeschermd door een muur met daarop een hek, waar weer prikkeldraad omheen is gewikkeld. En dan zijn er nog de slagbomen en security guard waar je langs moet om een toren binnen te gaan. Zelfs voor het zwembad staat een toegangspoortje.”

Hoe het leven in zo’n toren is? Pekelsma: “Alles is comfortabel, alles is dichtbij. Er is veel groen, het moet een oase van rust voorstellen. Vanuit de parkeergarage kun je met een eigen lift naar je eigen appartement. Je komt bijna nooit iemand tegen.” De nieuwbouwtoren in High-Rise stond midden in een bouwput, aan de horizon verschenen vele hijskranen. “Er werd ontzettend veel gebouwd rondom onze toren. ’s Nachts ging het beton storten gewoon door.”

Smeltkroes

Pekelsma verwachtte een gemoedelijke gemeenschap, maar kwam van een koude kermis thuis. “Sommige mensen hadden een goede universitaire studie afgerond, maar de toren is ook ideaal voor de drugshandelaar omdat je elkaar niet tegen hoeft te komen. Of neem het penthouse, dat werd omgebouwd tot gokhal. Het is een smeltkroes van illegale, legale en semilegale activiteiten die parallel aan elkaar plaatsvinden.”

Waarom bouwen we eigenlijk zulke gebouwen? Sociaal geograaf Arnoud Lagendijk weet het wel: “We bouwen dit om geld. In Istanbul wordt veel internationaal kapitaal geïnvesteerd in torens om winst te maken. Als je echter alleen dit soort gebouwen neerzet, wordt er alleen maar woonruimte en infrastructuur gemaakt voor mensen die dit kunnen betalen. Het is een selectiemechanisme.” In Nederland kennen we enkele voorbeelden van soortgelijke plaatsen: de woontorens langs de Maas in Rotterdam en de villawijken. “Maar,” zo weet Lagendijk, “dat is niet zo als in Istanbul, waar veel meer sprake is van polarisatie en segregatie.”

Discussie

Ruimtelijke inrichting kan van grote invloed zijn op het gedrag van mensen. “Die discussie gaat ook over waarden, vrijheid en macht, maar die discussie wordt onvoldoende gevoerd. We moeten het gesprek aangaan over wat mensen in de ruimte willen, en wat de overheid wil.”

Door: Karlijn Ligtenberg