Verslag: Free Will is as Real as Colors, Promises and Euros | Lezing Daniel Dennett

Lezing door filosoof Daniel Dennett
Free Will is as Real as Colors, Promises and Euros
Zaterdag 12 maart 2016 | 14.00 - 16.00 uur | Concertgebouw De Vereeniging, Nijmegen

Lezing door filosoof Daniel Dennett Free Will is as Real as Colors, Promises and Euros Zaterdag 12 maart 2016 | 14.00 - 16.00 uur | Concertgebouw De Vereeniging, Nijmegen

Nadat de hoofdzaal en een extra videozaal van De Vereeniging langzaam waren volgestroomd met een verwachtingsvol publiek, begon de lezing van Dennett met een lang applaus. Paul Bakker, wetenschappelijk adviseur van Radboud Reflects, sprak in zijn aankondiging van een rocksterachtige ontvangst. Het beloofde een zeer bijzondere middag te worden met een van de grootste filosofen van dit moment.

Free will is an illusion. Humans are nothing but moist robots. Just relax and let it happen. Dilbert, 2012

Wij zijn ons brein

Dennett begon zijn lezing met deze uitspraak uit de bekende Dilbert-strip van Scott Adams. We zijn ons brein, zo stelt Dennett. Er is geen onsterfelijke ziel, geen immaterieel zelf. Onze ziel en onze mind zijn ons brein, en daarmee een fysisch orgaan. Onze huidige wetenschappelijke kennis leert ons dat er geen vrije wil is aan te tonen in ons brein. Er is geen ‘wonder tissue’. Op dit punt is Dennett het eens met de Nederlandse neurobioloog Dick Swaab, die een vrij radicaal standpunt heeft ten aanzien van onze vrije wil.

Vrije wil is geen illusie

Maar Dennett en Swaab zijn het oneens over de opvatting van onze verantwoordelijkheid. Voor Swaab is vrije wil een illusie. Hij meent dat we verantwoordelijkheid baseren op onze vrije wil, en dat als we dus geen vrije wil hebben, we ook geen verantwoordelijkheid hebben. Dennett is het met hem eens dat dit geldt voor bijvoorbeeld ernstig geestelijk gehandicapten of voor baby’s. We geven hen om die reden ook minder burgerrechten. Maar Dennett is het oneens met het idee dat de vrije wil een illusie is, en al helemaal met het standpunt dat het niet kunnen aantonen van een vrije wil in ons brein betekent dat we niet verantwoordelijk zijn voor onze daden.

Volgens Dennett is ‘het zelf’ een handig en belangrijk idee, maar niet een fysiek ding. Dat betekent echter niet dat het zelf niet bestaat: het zelf is net zo echt als een zwaartekrachtcentrum. Er moet volgens Dennett een onderscheid gemaakt worden tussen praktische vrije wil en absolute vrije wil.

Verantwoordelijkheid

Neurosciences laten zien dat we zó gewired zijn dat we wel degelijk verantwoordelijk gehouden kunnen worden voor ons gedrag. Op basis van de conditie van hun brein, kennen we sommige mensen wel een vrije wil toe en sommigen niet. Vrije wil komt dus in gradaties, die sociaal geconstrueerd zijn. Wij bepalen zelf wanneer we vinden dat iemands brein goed genoeg werkt om hem of haar verantwoordelijk te houden voor zijn of haar daden. Vrije wil is niet een toestand van het brein, maar net als euro’s en dollars iets waar wij mensen een waarde aan toekennen.

Wat is echt

Met deze constatering kwam Dennett tot de vraag wat écht is. Hij gebruikt hiervoor het onderscheid tussen ‘manifest images’ en ‘scientific images’. De eerste groep bestaat uit dingen als objecten, levende dingen, kleuren, woorden, mogelijkheden, euro’s en vrije wil. De tweede groep, de scientific images, bestaat uit dingen als neuronen, atomen, elektronen, higgssdeeltjes en wellicht uit snaren. Manifest images als kleuren en mogelijkheden hebben geen locatie en geen substantie en ze zijn wetenschappelijk gezien niet wat mensen denken dat ze zijn. Maar dat betekent niet dat ze niet bestaan. Als vrije wil een illusie is, dan zijn kleuren, woorden en geld dat ook. Maar er is niemand die in het dagelijks leven Sony aanklaagt omdat ze mensen misleidt door kleurentelevisies te verkopen.

Vrije wil als morele competentie is een maatschappelijk fenomeen. De praktische wereld is de wereld waarin we leven en die er voor ons toe doet. Zelfs als vrije wil een illusie is, dan heeft het nog steeds van betekenis voor ons.

Indrukwekkende bijeenkomst

Na afloop van zijn lezing kreeg Dennett een overweldigend applaus van de 1400 aanwezige toeschouwers. In het navolgende gesprek met Marc Slors, hoogleraar Cognitiefilosofie aan de Radboud Universiteit, werd dieper ingegaan op het belang er genuanceerde standpunten op na te houden en ook op de relatie tussen onze overtuigingen en ons handelen.

Er was natuurlijk ook ruimte voor vragen uit het publiek. En voor wie daarna nog niet genoeg had van Daniel Dennett, was er de mogelijkheid om een boek te laten signeren of samen met hem op de foto te gaan. Hij nam uitgebreid de tijd om iedereen te woord te staan. Na zijn indrukwekkende lezing was dit een intieme afsluiting van een bijzondere dag, waarop de Radboud Universiteit een van de grootste denkers van onze tijd in Nijmegen een podium heeft mogen geven.

Door: Anouta de Groot