Verslag: Don't Mention the War | Nijmeegs Boekenfeest

Don't Mention the War | Gesprek met filosofen Annemarie Hinten en Cees Leijenhorst @ Nijmeegs Boekenfeest
Zaterdag 19 maart 2016 | Concertgebouw De Vereeniging, Keizer Karelplein 2d, Nijmegen

Annemarie Hinten is germaniste en filosofe en hoofd van Radboud Honours Academy. Cees Leijenhorst is filosoof en universitair docent Geschiedenis van de moderne filosofie. Lisa Doeland is programmamaker bij Radboud Reflects.

Op zaterdag 19 maart gingen Annemarie Hinten en Cees Leijenhorst onder leiding van Lisa Doeland in gesprek over Duitsland. Wat betekent het land voor hen, zowel persoonlijk als professioneel? Ze voerden dit gesprek aan de hand van een vijftal beeldfragmenten met grote Duitse thema's.

Cees Leijenhorst vertelt dat hij in zijn studententijd een jaar in München studeerde. In deze periode kwamen al zijn negatieve connotaties met Duitsland met een rotgang naar beneden: 'In tegenstelling tot wat ik eerder dacht, zijn Duitsers juist heel warm en hebben sterke vriendschapsbanden.'

Voor Annemarie Hinten is de bewondering voor onze oosterburen meer academisch van aard: 'Voor mij is de Duitse cultuur vooral een bron van inspiratie bij mijn werk. De rijke Duitse historie en de daarbij horende morele complexiteit is voor mij als filosoof geweldig om te bestuderen.'

Der Untergang

In het eerste fragment zien we een scène uit Der Untergang waarin Adolf Hitler samen met zijn drie secretaresses spaghetti eet, hen bedankt voor het lekkere eten, om vervolgens naar zijn kamer te lopen om zelfmoord te plegen.

Leijenhorst: 'Dit is een geweldige scène die, in een film die toch al zeer controversieel was, veel teweeg heeft gebracht. Dit heeft te maken met het feit dat Hitler, die altijd wordt gezien als de belichaming van het kwaad, hier als een gewoon mens wordt neergezet. We zien niet de duivel zelf, maar een oude en zwakke man die in stilte met trillende handen zit te eten, om vervolgens zijn secretaresses oprecht te bedanken voor het lekkere eten. Het idee dat Hitler ook maar gewoon een man is die spaghetti eet en dankbaarheid kan uitdrukken, heeft iets onwerkelijks. De vraag die deze scène destijds dan ook opriep was of Hitler wel op deze manier gehumaniseerd zou mogen worden.'

Hinten: 'In mijn werk ben ik vooral bezig met onderzoeken waar 'het kwaad' eigenlijk vandaan komt. Vanuit dit onderwerp is een scène zoals deze heel interessant. Hoe kan het dat zo'n ogenschijnlijk fragiele, rustige en vriendelijke man zo veel lijden heeft veroorzaakt? En wat is de rol van de secretaresses geweest? Zij waren niet actief betrokken bij de oorlog en al helemaal niet bij de Holocaust, maar toch is het vreemd om hen als onschuldigen te zien. De vraag die dan opkomt is: zit het kwaad in ons allemaal?'

We gaan door naar het tweede en derde fragment, die na elkaar afgespeeld worden. Eerst zien we de laatste scène van Der Untergang, waarin de echte secretaresse van Hitler, Traudl Junge, terugblikt op haar tijd bij Hitler. Ze vertelt dat ze zich nooit verantwoordelijk heeft gevoeld voor de verschrikkingen van de oorlog: 'ich habe das nicht gewusst!', zegt ze letterlijk. Totdat ze op een dag voorbij het Sophie Scholl-monument liep en zag dat deze activiste, die geëxecuteerd is vanwege haar strijd tegen het regime,niet alleen dezelfde leeftijd had, maar dat Scholl bovendien in hetzelfde jaar vermoord is waarin Junge bij Hitler in dienst trad. Vanaf dat moment realiseerde ze zich dat ze zich niet zonder meer achter haar onwetendheid kon verbergen, omdat het haar taak was om geïnformeerd te zijn.

Sophie Scholl

Het derde fragment kwam uit de film Sophie Scholl. We zagen een scène waarin Sophie vlak voor het proces waarin ze uiteindelijk ter dood veroordeeld zal worden in een kantoor zit terwijl een Nazi haar ervan probeert te overtuigen dat ze anderen de schuld moet geven van haar acties tegen de staat. Sophie legt echter uit dat dit tegen al haar principes in zou gaan: 'de wet verandert, het geweten niet.'

Hinten: 'Het is interessant om te zien hoe beide vrouwen totaal anders omgingen met het milieu dat om hen heen veranderde. Het is binnen dit soort verschrikkelijke regimes altijd de vraag of de mensen die uit onwetendheid niks deden, schuldig zijn aan de verschrikkingen die het regime begaan.'

Good Bye Lenin

Fragment vier kwam uit de film Good Bye Lenin, waarin een vrouw vlak voor de val van de muur in coma raakt en na een paar weken van isolatie - de dokter geeft haar zoon strikte instructies om haar aan geen enkele vorm van stress bloot te stellen - voor het eerst naar buiten gaat en overal westerse invloeden als Coca-Cola-reclames en een foto van de Billy-kast van Ikea. Dan kijkt ze omhoog en ziet hoe een grootbeeld van Lenin per helikopter de stad uit wordt gevlogen. Even lijkt lenin haar nog aan te kijken.

Leijenhorst: 'En dan zouden Duitsers geen humor hebben? Maar zelfs voor de mensen die wakker waren tijdens de val van de muur, moet de schok dubbel zijn geweest. Je was in een klap je positie binnen de oude maatschappij kwijt en moest een nieuwe positie binnen een nieuwe maatschappij veroveren. Er was angst voor die vrijheid.'

Hinten: 'hoewel Duitsland vandaag de dag wel echt één land is, is er nog steeds een sterke identificatie met Oost en West. Dit gaat wel iets verder dan de manier waarop mensen uit Brabant of Limburg zich met hun provincie identificeren, maar om te zeggen dat er nog echt een verdeling binnen Duitsland is, zou een overstatement zijn.'

Angela Merkel

Het vijfde en laatste fragment kwam uit een toespraak die bondskanselier Angela Merkel in juli 2015 gaf over de komst van het enorme aantal vluchtelingen in Duitsland. Ze spreekt over hoe het land in het verleden uit diepe dalen heeft moeten komen en hier elke keer weer in is geslaagd. De leus waarmee ze haar toespraak afsluit luidt 'Wir schaffen das!'.

Hinten: 'Het is inderdaad waar dat Duitsland perfect in staat is om zo'n enorme stroom aan vluchtelingen op te vangen. Dit heeft denk ik ook te maken met het feit dat er al heel veel buitenlanders in Duitsland wonen. Het straatbeeld zal met de komst van de vluchtelingen niet zo gek veel veranderen.'

Of Leijenhorst en Hinten in Duitsland zouden willen wonen?

Leijenhorst: 'Nou, gelukkig woon ik al drie kilometer van de grens vandaan, dus als die gekke man met dat rare blonde kapsel in Nederland aan de macht komt dan is het maar een paar minuten fietsen naar een veel beter land. Het enige probleem met de Duitsers is dat iedereen ter wereld ze bewonderd, iedereen wil met ze werken en iedereen is misschien zelfs een beetje bang voor ze, maar niemand houdt van ze.'

Door: Emile Delahay