Verslag Tolkien-Religion. Fact or Fiction? | Lecture by sociologist of religion

Tolkienreligie. Feit of Fictie?  Lezing door religiesocioloog Markus Davidsen Dinsdag 12 april 2016 | 19.30 - 21.00 uur | Collegezalencomplex

Religiesocioloog Markus Davidsen schreef zijn masterscriptie over jediisme, de religieuze beweging die gebaseerd is op Star Wars. In zijn PhD liet hij de ‘fiction-based religions’ niet meer los. Hij schreef een vuistdik boek over Tolkienreligie en deelt vanavond zijn bevindingen over deze nieuwe vorm van religie.

LSD-trip

Eerst een stukje geschiedenis over de werken van J.R.R. Tolkien. Davidsen vertelt dat in 1965 de eerste paperback-editie van Lord of the Rings van de persen rolde. Qua verkoopcijfers overtrof de trilogie de verkoop van de Bijbel. “Onder het genot van geestverruimende middelen lazen de hippies Tolkiens werk. Een LSD-trip verdiept de ervaring van de lezing. Maar don’t try this at home,” voegt Davidsen er aan toe.

In Nederland laat ook de Amsterdamse provo-beweging zich inspireren door Tolkien. In 1973 ontstaat een beweging in de Mojavewoestijn, Californië. Die gemeenschap was er van overtuigd dat Tolkien in zijn werken niet een andere wereld, maar de onze beschreef. Hun leider zei te kunnen communiceren met Bilbo Balings. Enkele jaren later doet de elven movement haar intrede: een groep mensen die geloofde dat je een elf kon zijn, soms met elvenziel of elvengenen.

Oud en Nieuw Testament

Op welke werken baseren aanhangers van de Tolkienreligie zich? The Hobbit, een literaire mythologie van Tolkiens hand, speelt een betrekkelijk kleine rol. The Lord of the Rings (verschenen in 1954-1955) speelt al een grotere rol. Naar The Simillarion (1977) wordt door aanhangers echter verwezen als ware het de Bijbel. Davidsen: “The Lord of the Rings kun je een beetje zien als het Nieuwe Testament, The Simillarion is eerder het Oude Testament. Dat is een verhaal dat niet uit het perspectief  van de mens, maar vanuit dat van elven wordt verteld.”

Het jediisme is een wat jongere beweging die zich baseert op Star Wars. De eerste film uit de Star Wars-reeks verschijnt in 1977, de tweede (The Empire Strikes Back) verschijnt drie jaar later. Joda wordt door aanhangers van het jediisme beschouwd als de krachtigste meester van het melkwegstelsel. En ‘the Force’ kun je ervaren tijdens een meditatie. In de jaren negentig ontstaan de eerste jedi-groepen. In 2001 komt de beweging in één keer in het middelpunt van de belangstelling te staan als via kettingmails grote groepen mensen worden opgeroepen jediisme als hun religie aan te geven. Er is sprake van het ‘Jedi Census Phenomenon’. Davidsen: “In Australië gaven 70.000 mensen aan aanhanger te zijn van het jedi-geloof, in  Engeland zelfs 390.000. Natuurlijk zijn er niet zoveel mensen serieus lid van die groepen. Toch gaat achter deze grote getallen een serieuze beweging schuil die geloven in ‘the Force’.”

Skype

Of het nu gaat om de Tolkienspiritualiteit of de Star Wars­-religie: hoe maken de leden van deze fiction-based religions hun geloof aannemelijk? In het algemeen hebben ze daar twee manieren voor. Ten eerste voeren ze rituelen uit. Davidsen vertelt dat Tolkienreligieuzen Gandalf en Valar aanroepen als bestonden ze echt. “Ze praten tijdens rituelen tegen ze alsof ze aanwezig zijn. Soms doen ze dat via Skype. Ik sloot ook een keer aan en hoorde toen hoe er een magische cirkel werd opgeroepen, waarop een meditatie volgde. We moesten visualiseren dat we naar een andere wereld reisden.”

De leden hebben ook een andere strategie om de plausibiliteit van hun geloof te versterken: legitimerende narratieven. Zo beroepen aanhangers van de Tolkienspiritualiteit zich op brieven van Tolkien. “Ze benadrukken dat Tolkien in veel brieven zegt dat hij de wereld niet heeft verzonnen maar dat hij verslag deed van wat er al was. Ze beschouwen Tolkien als degene die een openbaring heeft gehad,” aldus Davidsen. Weer anderen beweren dat ze op basis van magisch onderzoek tot de conclusie kunnen komen dat Tolkien een elf is die als mens reïncarneerde om het echte verhaal over elven te vertellen in fictieve vorm.

Individualisering

Wat vertelt de opkomst van deze fiction-based religions ons over eigentijdse vormen van religiebeoefening? Davidsen stipt een aantal trends aan, die here to stay zijn. “Na de tweede wereldoorlog is de maatschappij veranderd van een plichtsmaatschappij naar een samenleving van vrije keuze. Dat is een proces van individualisering. Mensen willen zelf bepalen wat ze als waar beschouwen, ook op religieus front.”

Daar komt bij dat het gebruik van fictie als een bron van inspiratie steeds meer voorkomt. De ideeën in verhalen als Harry Potter en de Da Vinci Code worden onder een groot publiek verspreid. Davidsen: “Dat heeft als gevolg dat de interesse in zulke ideeën erg is toegenomen. Mensen geloven niet meer in een persoonlijke god, maar ze kunnen nog wel overtuigd zijn van een hogere macht. Dit is wat we ietsisme noemen – er is meer tussen hemel en aarde. Als je daarin gelooft en je ziet Star Wars, dan kun je ervaren: ‘Dit is wat ik bedoel!’”

Door: Karlijn Ligtenberg