Verslag van ma 16|05|16 Avond van het Toeval | Lezing, theater en gesprek

Avond van het Toeval
Lezing, theater en gesprek
Maandag 16 mei 2016 | 19.30 - 22.30 uur | LUX, Nijmegen

Carla Rita Palmerino is hoogleraar Geschiedenis van de moderne filosofie aan de Radboud Universiteit. Norbert Peeters is botanisch filosoof. Ellen van Wolde is hoogleraar Exegese van het Oude Testament en Bronteksten van het Jodendom aan de Radboud Universiteit. Klaas Landsman is hoogleraar Mathematische Fysica aan de Radboud Universiteit. Ralph van Raat is pianist en musicoloog.

Voor het slapen gaan sloeg Lisa Doeland, programmamaker van Radboud Reflects, toevallig een boek open van Stefan Zweig. De eerste keer dat Zweig een theaterstuk schreef, wilde de grootste acteur van zijn tijd daarin een hoofdrol vertolken. Vlak voordat de repetities van start zouden gaan, stierf de man. Niet lang daarna meldde een ook zeer goede acteur zich: hij had het stuk van Zweig gelezen, vond het prachtig en wilde een rol op zich nemen. Twee weken voordat de repetities begonnen liet ook hij het leven. Zweig durfde in de vijfentwintig jaar die daarop volgden niets meer met theater te doen. Uiteindelijk vertaalde hij toch een theaterstuk. Een vriend van hem wilde dat graag spelen en, ja, ook de beste man overleed.

Geboorte van vrouwen

Over toeval, het noodlot en (het gebrek aan) grip op de wereld gaat het vanavond. Nadat concertpianist Ralph van Raat een muzikale opening van de avond heeft verzorgd, maakt hoogleraar Geschiedenis van de moderne filosofie Carla Rita Palmerino het publiek wegwijs in de geschiedenis van het toeval. “De eerste Griekse filosofen hielden zich niet bezig met ethische of antropologische vraagstukken. Ze vroegen zich af waar de kosmos uit bestond.” De antieke atomisten waren ervan overtuigd dat in de kosmos atomen tegen elkaar botsten, met werelden als gevolg. Dat was overigens geen toeval: de beweging van de atomen zagen zij als een absoluut noodzakelijk gebeuren. Aristoteles had een wat ander idee. De natuur was volgens hem een harmonisch geheel dat bovendien doelgericht is. Zo werken de organen in het lichaam gezamenlijk om het doel – gezondheid – te bewerkstelligen. Wanneer was er volgens hem sprake van toeval? Als een doel van een fenomeen niet wordt bereikt, denk aan de geboorte van monsters of vliegen die geboren worden uit dode materie. Vreemd genoeg zag Aristoteles ook de geboorte van vrouwen als een toevallige gebeurtenis, hoewel dat toch niet bepaald toevallig en zeldzaam was. In de christelijke traditie – neem Augustinus - wordt toeval beschouwd als een woord om aan te geven dat we niet weten wat de plannen van God zijn.

De dobbelstenen die prijkten op het poster van de Avond van het Toeval, zijn niet helemaal het symbool van willekeur. Palmerino: “Als we spelen met twee dobbelstenen, is het handig om te weten dat sommige uitkomsten waarschijnlijker zijn dan anderen. Er zijn zes manieren om zeven te gooien, maar je kunt slechts op één manier aan twaalf komen.” De Italiaan Geralomo Cardano schrijft in de zestiende eeuw een artikel over dobbelen en constateert dat er een discrepantie is tussen zijn kansberekeningen en de praktijk. Zijn conclusie? Het lag toch in handen van vrouwe Fortuna. Het is uiteindelijke David Hume die ‘’Chance’’ met een grote ‘c’ definitief uit de wereld verbant. Hij leeft in een tijd waarin het idee gangbaar is dat alles in de natuur onderworpen is aan noodzakelijke wetten. In die zin zijn de filosofen uit dat tijdperk het eens met de christelijke filosofen zoals Augustinus: toeval is een ander woord voor onwetendheid.

Wilde zeekool, giraffen en broccoli

Botanisch filosoof Norbert Peeters laat vanavond een ander gezicht zien van toeval. Hij neemt de luisteraars mee in de wondere wereld van de evolutieleer en wijst de luisteraars op het eerste hoofdstuk in het boek On the Origin of Species van Charles Darwin. “Dat gaat helemaal niet over natuurlijke, maar over kunstmatige selectie. Waarom deed Darwin dat?  Hij begon daarmee omdat hij wilde laten zien dat soorten ook op een kleine tijdschaal kunnen veranderen.” Darwin liet zien dat fokkers en kwekers door te selecteren, nieuwe varianten  kunnen laten gedijen in de plantensoort de wilde zeekool. Er zijn allerlei groenten uit ontstaan: van bloemkool, rode kool, spitskool tot broccoli. De planten zijn gaan verschillen doordat kwekers kleine variaties hebben uitgekozen om mee verder te experimenteren. Volgens Darwin zijn de groenten echter geen marionetten in de handen van kwekers: de kwekers zijn afhankelijk van de variatie die wordt aangedragen door de natuur.

Toevallige variatie speelt ook een rol in natuurlijke selectie. Peeters toont de bekende afbeelding van een giraffe die van een acaciaboom eet. Daar moet een giraffe zijn nek flink voor uitstrekken, dus hij krijgt vast ook nakomelingen met een langere nek. ‘Nee’, zegt Darwin, ‘zo werkt dat niet’. Het was volgens Darwin niet zo dat gedrag de variatie in een soort – de langere nek bij volgende populaties – bepaalt. Peeters verklaart: “Je hebt te maken met een enorme populatie. Sommige giraffen hebben toevallig nu eenmaal een korte en andere een wat langere nek. Als de bomen hoog zijn, zullen giraffen met langere nek het net iets beter gaan doen. Daardoor overleven ze beter en krijgen ze meer nakomelingen. Op die manier gaat de variatie met lange nek zich meer verspreiden.”

Vallen

Het mystery college wordt gegeven door Ronald Top, die begint met een filmpje van mensen die vallen. Van een tafel, van een stoel, van een dak. De volgende rijdt met zijn fiets in de gracht. “’Vallen’ is één van de mooiste woorden die ik ken. Vallend komen we ter wereld, vallend leren we lopen, wat op zich weer een vorm van vallen is. Met elke stap die we zetten, vallen we naar voren. Omdat we ons evenwicht verplaatsen, even verliezen – om het met de volgende stap weer te herstellen. Lopen is een gereguleerde vorm van vallen.” Nu is al duidelijk: dit is een bijzonder college.

Als de hoogleraar klassieke talen aankondigt het te willen hebben over Lucretius staat een dame in de zaal op. Hier is meer aan de hand. Ze draagt uit het hoofd voor uit Lucretius’ De Rerum Natura (Over de natuur van de goden). Dan ontspint zich een discussie tussen leerlinge Genelva – nog steeds vanuit de zaal en docent Ronald, die driftig bladert door het vuistdikke werk van Lucretius dat hij heeft mee gebracht. Via Epicurus meandert Top vervolgens soepel door de geschiedenis van de filosofie heen.

Fast forward naar 1417, het jaar waarin Poggio Bracciolini een enorme ontdekking doet: hij vond het werk van Lucretius terug, een boek dat Michel de Montaigne inspireerde tot het schrijven van zijn Essais. Door naar Shakespeare – Top heeft de naam nog niet uitgesproken of een jongeman in de zaal staat op. Hij oreert over liefde, over hartstocht. Vanaf beneden aan de trappen komt Joke, schoonmaakster, de trappen opgestormd: ze maant Emmaual, die net heeft voorgedragen uit Shakespeare, zich niet zo roekeloos in de liefde te storten. “Maar moet ik niet kunnen zijn wie ik ben?”, vraagt Emmanual. Uiteindelijk verklaart Emmanual toch Shakespeariaans de liefde aan ‘zijn’ Julia. Docent Ronald houdt ondertussen de vaart erin en presenteert La Primavera van Botticelli, dat hangt in een Florentijns museum. “Er is een speciale band tussen het boek van Lucretius en dat schilderij. Zonder dit boek was dat schilderij er nooit geweest. Eeuwenlang christelijke kunst en dan ineens dit: heidense taferelen, blote dames in doorkijkgewaden, erotische energie, the lust for life.” College en theater in één – het kan.

Toevalsmuziek

Na de pauze vliegt Ralph van Raat door de geschiedenis van de aleatorische muziek. In de barokke periode was er nog een beetje ruimte voor toeval in de muziek, maar in de romantiek – de tijd van Mendelsohn – werd het toeval zo veel als mogelijk uitgebannen. Van Raat: “De muziek was complexer en zat qua structuur veel hechter in elkaar.” In de twintigste eeuw krijgt toeval een meer structurele rol. De Tweede Wereldoorlog kwam met verschrikkelijke gebeurtenissen. Na die oorlog zaten jonge componisten met een dilemma: Hoe kunnen we nog verder met het schrijven van poëtische muziek nu de hele wereld in puin ligt? Van Raat: “Muziek moest vervolgens rationeel zijn, zonder emoties. We gaan alles opnieuw opbouwen, dus ook de muziek.” Later leidt dat tot componisten die werken met een wiskundige basis, zoals Iannis Xenakis zijn stuk Pithoprakta op basis van een computermodel berekent.

Voorzichtig leven?

Het sluitstuk van de avond is een gesprek met wiskundige Klaas Landsman en theologe Ellen van Wolde. Samen stonden ze aan de wieg van de Week van het Toeval. Ze kozen een aantal fragmenten die een gezicht geven aan toeval. Neem nu de documentaire Wrong time, wrong place. Die verhaalt over een man die zijn zoon verliest door een onwaarschijnlijk ongeluk tijdens het basejumpen. Vader besluit in zijn leven al het risico uit te bannen. En wat gebeurt er? Hij is in Oslo aanwezig op de plek des onheils als Anders Breivik een autobom laat afgaan. Rondvliegende scherven maken hem zo goed als blind. De reeks van gebeurtenissen in het leven van de gedocumenteerde man roepen de vraag op of je met een voorzichtig leven toeval kunt uitschakelen.

Landsman heeft praktische ervaring met toeval, met geluk. Toen hij het damesvolleybalteam van Cambridge University trainde voor de wedstrijd van het jaar – die tegen rivaal Oxford – ondervond hij het aan den lijve. Al vijftig jaar had het team van Cambridge de roemruchte wedstrijd verloren. “Toen het om het winnende punt draaide, serveerde een dame uit het Oxford-team in het net. Maar ze was zó goed; ze had net zo goed een winnende service kunnen verzorgen.” Omdat Landsman als trainer deelde in het succes van het team, werd hij gevraagd een andere club te trainen, waar hij zijn latere vrouw ontmoette. Toevallig.

Tijdens de Avond van het Toeval werd de winnaar van de schrijfwedstrijd die universiteitsmagazine Vox en de Week van het Toeval uitschreven, bekendgemaakt. Het verhaal van de winnaar wordt deze week gepubliceerd op voxweb.nl  De schrijver wint daarmee een reis naar CERN. De Avond van het Toeval vormde de aftrap van de Week van het Toeval. Het programma daarvan vind je hier.

Door: Karlijn Ligtenberg