“Planten hebben ook een jetlag”

Leve de slaap
Lezing en, gesprekken en meer
Dinsdag 21 juni 2016 | 19.30 - 22.00 uur | LUX, Nijmegen

Wie kent niet die vriend die zegt toe te kunnen met vier uur slaap? Waarom zeggen we dat eigenlijk? Is het niet fantastisch om lekker lang te slapen? Tijdens `Leve de slaap´ werden bezoekers getrakteerd op allerlei perspectieven op slaap. Zo was er een miniworkshop slaapyoga, sprak er een psycho-analytica over de droom en ook planten passeerden de revue, want zij slapen ook.

Slaaptheorie

Psycholoog Ton Coenen beet het spits af en gidste het publiek door de geschiedenis van het slaaponderzoek. Halverwege de negentiende eeuw ziet de zogeheten passieve theorie over slaap het licht: een mens heeft een continue stroom van informatie nodig. Wordt die gereduceerd, dan val je in slaap. Vele jaren later komen Giuseppe Moruzzi en Horace Magoun tot de reticulaire theorie over slaap. Een deel in de hersenen zorgt voor wakker zijn, een ander gebied voor slaap. Daar tussenin ligt het gebied waardoor REM-slaap optreedt. Hoe doen we dat eigenlijk, slapen? Het lichaam maakt onder andere het stofje glutamaat aan die voor activiteit in het brein zorgt. Op weg naar de slaap komt er een remmende neurotransmitter vrij, die er voor zorgt dat het bewustzijn daalt. De zintuigen verzamelen nog input van buitenaf. De informatie wordt zelfs in slaaptoestand naar het brein toegestuurd, maar we reageren in slaaptoestand niet op alle stimuli. Waarom hebben we slaap eigenlijk nodig? Coenen: “Vooral de diepe slaap is belangrijk, want dan komt het groeihormoon vrij. Die laat kinderen groeien en bij volwassenen zorgt het voor celdeling en weefselherstel. Zodra we wakker worden wordt cortisol aangemaakt, een afbrekend hormoon. Dat zorgt voor de afbraak van weefsel, waardoor je de dag kunt doorkomen.”

Plantenslaap

Norbert Peeters, botanisch filosoof, koos voor een ander perspectief: de plant. Slapen planten eigenlijk ook? Met die vraag ging in 1754 een wetenschapper aan de slag. Peeters: “Hij bestudeerde de vogelklauwklaver. Die plant vouwt ’s nachts de blaadjes om het bloempje heen. ’s Ochtends komt de bloem weer tevoorschijn.” Meer planten doen het: ze laten hun blaadjes hangen, of steken ze juist omhoog. Weer een ander vouwt alle bladen op elkaar; ze nemen als het ware verschillende slaapposities aan. Verwonden Met planten is heel wat geëxperimenteerd. Zo vroeg Charles Darwin zich af wat er gebeurt met planten als ze rusteloos zijn. Hij ging met prikkertjes, kurkjes en elastiekjes planten uit hun slaap houden, zorgen dat ze niet in slaappositie komen. In een brief aan Joseph Hooker merkt hij op een veelheid aan planten “zwaar verwond of gedood” te hebben.

Jetlag

Zouden we kunnen concluderen dat planten een dag- en nachtritme hebben? Dat delen mensen inderdaad met planten. Peeters: “Klokmechanismen zijn eeuwenoud. Het is essentieel om te overleven en om taakjes over een bepaalde periode te verdelen. Zowel planten als mensen hebben eiwitten die reageren op blauw licht. Een plantje zou dus ook een jetlag hebben als je hem meeneemt naar de andere kant van de wereld.

Dromen

Van de plant stappen we over naar de droom met een lezing van psychoanalytica Tinka Prast. Kunnen we leren van onze dromen? Tijd voor Sigmund Freud, die in Die Traumdeuting de manifeste droom (die we bewust herinneren) onderscheidt van de latente droom (verscholen in het onbewuste). Je kunt proberen om de verboden wensen en verlangens die in de latente droom schuilen, middels vrije associatie los te krijgen.

Alice

Als Alice in Alice in Wonderland droomt, valt ze. Dat is veelvoorkomend in de droom: in de diepte vallen, leegte vallen of te pletter slaan. Het boek verscheen oorspronkelijk als Alice’s Adventures Under Ground en die titel maakt in een oogopslag duidelijk wat er aan de hand is als je onder de grond bent – of als je droomt: er geldt een volstrekt andere logica dan in dagelijkse leven. In een droom kunnen gebeurtenissen tegelijkertijd plaatsvinden die eigenlijk onverenigbaar zijn. Een huis kan in een beerput veranderen. Je voelt je piepklein, reuze groot en je ontmoet in wondere wereld allerlei vreemde personages.

Hersenbeschadiging

Wat kunnen we met dromen doen? Prast: “Uit onderzoek weten we dat dromen een consoliderende functie hebben voor het geheugen en ook de synpatische plasticiteit bevorderen. Patiënten die hersenbeschadiging hebben opgelopen en niet dromen, vertonen een meer verstoorde slaap. Toch kan neurobiologisch onderzoek naar de functie van de droom geen antwoord geven op de vraag naar de psychologische betekenis van de droom. Willen we die vraag beantwoorden, dan zijn we aangewezen op de klinische praktijk en bijvoorbeeld film- en literatuurwetenschappen.”

Oerbrein

Yoga nidra-docent Rob de Ron probeerde de bezoekers van ‘Leve de slaap’ vlak voor de pauze een klein beetje in slaap te laten vallen. De slaapdeskundige vertelt dat slaap in het oerbrein zit; het is een primaire behoefte. Pas later kwam daar de neocortex overheen, het intelligente deel van het brein. Met intelligentie lukt het niemand om in slaap te vallen, want het klikt niet met je oerbrein. Antonio Damasio noemde het een slecht huwelijk. Hoe kunnen we de slaap dan niet-rationeel opwekken?

Luikjes sluiten

“Zouden jullie de luikjes willen sluiten?” vraagt De Ron aan de bezoekers van ‘Leve de slaap’. Vervolgens praat hij lang, maar steeds zachter. Over de ogen, die je de wereld laten zien. Over de oren, die je de wereld laten horen. Waar het wilde beest ook gromt of het kind ook huilt, je hoort het. Pas als de omgeving veilig is, rustig, zeker als je niet beweegt, gaat het lukken om in slaap te vallen.” Ondertussen laten de bezoekers hun hoofd rusten op hun stoel, totdat De Ron zijn stem weer wat harder gebruikt. Einde mini-slaap, wakker worden! Waarom rekken we ons eigenlijk uit als we ’s ochtends opstaan? Om het lichaam te laten weten dat we weer beginnen. Uitrekken verbetert ook het functioneren van proprioceptie, een soort zesde zintuig waardoor we kunnen inschatten weten waar bepaalde lichaamsdelen zich bevinden. Dat is de reden dat we met onze ogen dicht toch het puntje van de neus kunnen aanraken.

Toekomst voorspellen?

Filosoof Cees Leijenhorst presenteerde na de pauze een aantal beelden die de cultuur heeft voortgebracht. Want de wetenschap mag dan wel van buitenaf verklaren en meetbaar maken wat er gebeurt als je slaapt, er is ook nog zoiets als de alledaagse betekenis van slaap. Dat zie je terug in de filosofie, waar al eeuwenlang wordt nagedacht over de slaap. Plato vond bijvoorbeeld dat dromen een belangrijke waarde hadden. Je kon erdoor in contact treden met goden en zo inspiratie opdoen. Zijn leerling, Aristoteles, had een wat meer down to earth perspectief: hij zag de droom als restproduct van wat we overdag meemaakten, een manier om te verwerken dus. Het idee dat dromen een voorspellende waarde hadden, vond hij maar niets. Gedicht Coenen koos voor het gedicht INSOMNIA van J.C. Bloem, met de klinkende eerste regels ‘Denkend aan de dood kan ik niet slapen / en niet slapend denk ik aan de dood’. Coenen: “Als je niet kunt slapen ga je piekeren. Je bent bang dat je niet kunt slapen, en dat zou toch bijzonder slecht uitkomen wat er moet de volgende dag van alles gebeuren. Dat gevoel verwoordt Bloem fantastisch mooi.”

Vermoeidheid

Na Bloem was het tijd voor een fragment waarin Arianna Huffington aan het woord kwam. Ze spreekt over haar vermoeidheid, die op den duur zo erg wordt dat ze met haar hoofd op het bureau botst en een jukbeen breekt. Leijenhorst: “Waar zij in het filmpje op wijst zijn twee dominante gedachten vandaag de dag. We framen slapeloosheid als iets cools. We willen naar New York – the city that never sleeps – en niet naar Wijchen. Wat ze ook zegt: het is erg in de mode om te zeggen dat je maar vier uur slaapt, vooral mannelijke leiders doen dat. Waarom willen we dat zo nodig zeggen?”

Gevaarlijk

Is het eigenlijk gevaarlijk om te weinig slapen? Coenen: “Als je echt te weinig slaapt, ga je dood. Dat is bij dieren vastgesteld. We slapen op dit moment nog net niet te weinig. De omstandigheden om goed te slapen zijn minder: tv-programma’s gaan tot twaalf uur door en dan moet er nog naar het laatste nieuws gekeken worden. Vervolgens heeft het brein nog een cooling down nodig. Voor één uur slaap je niet. En om zeven uur gaat de wekker.”

Door: Karlijn Ligtenberg