"De mens was altijd al een technisch wezen"

Welcome to the Anthropocene
Debate with philosophers Peter Sloterdijk and Bernard Stiegler
Maandag 27 juni 2016 | 19.30 - 21.00 uur | De Vereeniging, Nijmegen

Twee denkgiganten vonden deze week hun weg naar Nijmegen. De Franse Bernard Stiegler en de Duitse Peter Sloterdijk, twee van de belangrijkste filosofen van onze tijd, kruisten de verbale degens naar aanleiding van vier klassieke, kantiaanse vragen: Wat kan ik weten? Waar kan ik op hopen? Wat moet ik doen? En: wie is de mens?

Mens als geologische factor

De Nijmeegse filosoof Pieter Lemmens kent het werk van beide denkers goed. Hij gaf de luisteraars voor het debat een korte maar krachtige inleiding in het “originele en provocerende werk” van de filosofen. Hun werk moet je bezien tegen de achtergrond van de constatering dat de mensheid moet dealen met de enorme en destructieve effecten van een globaliserende en technologische beschaving. We hebben te maken met watervervuiling, ontbossing, massaal uitsterven. Lemmens: “Er zijn verschillende earth system scientists die stellen dat het collectief handelen van mensen op dit moment de meest belangrijke geologische factor is. De impact van de mens streeft die van natuurlijke factoren voorbij.” Welkom in het Antropoceen. Antropoceen Het Antropoceen is de naam die in 2000 door Paul Crutzen werd gemunt. Het werd een belangrijk thema in de geologie, klimatologie, ecologie en de natuurwetenschappen, maar het antropoceen veroverde ook zijn positie in de geesteswetenschappen, aldus Lemmens. Met het Antropoceen breekt het tijdperk aan waarin een oproep aan het adres van de mensheid wordt gericht: het is tijd om verantwoordelijkheid te nemen en de bewoonbaarheid van de wereld te garanderen.

Sloterdijk en Stiegler

Peter Sloterdijk, filosoof en schrijver van romans, is bekend en populair in Nederland. Hij schreef de Sferen-trilogie, waarin hij een antropologie van de mens schetst als een sferenbouwer. In zijn meest recente werk onderzoekt Sloterdijk het lot van de mensheid, die zich bevindt op een kwetsbare planeet. Het enige wat nog aangenomen kan worden, is dat niets nog aangenomen kan worden, is de boodschap van de Duitse filosoof. Bernard Stiegler wordt door Lemmens omschreven als een denker die de geschiedenis van de filosofie herinterpreteert, maar dan met een focus op een vergeten aspect: de techniek. Wie is de mens? Gespreksleider Lisa Doeland presenteert daarop de eerste vraag van de avond: Wie is de mens? Sloterdijk bijt het spits af: “Die vraag heeft een hele transformatie ondergaan sinds de periode dat de kantiaanse vraag voor het eerst werd gesteld. We moeten niet vragen wie de mens is, maar waar hij is. Er is sprake van een topologische wending. De mens en de aarde hebben een totaal nieuwe relatie gekregen.” Er is dan ook nogal wat veranderd sindsdien: de antropologisch doctrine waar Immanuel Kant op kon teren, hield in dat menselijke wezens waren geschapen naar het beeld van God. Kant zag de mens als drager van de rede. Dat maakte de mens tot een uitzonderlijk wezen. Maar voor ons, moderne mensen, is dat wel anders: we zijn niet meer het beeld van god, maar van monstruositeit, stelt Sloterdijk.

Impasse

Ook Stiegler waagt zich aan een antwoord op de vraag naar de mens: “De vraag naar de mens is de vraag naar techniek en technologie. De mens is een levend wezen dat zich altijd transformeert. Dat heeft geleid tot het Antropoceen, een onmogelijke en onleefbare situatie: een impasse.” Bovendien, stelt Stiegler, hebben we te maken met nieuwe dimensies in de kosmos: er zijn wezens die we niet bestempelen als levend, maar toch een organische aard hebben.

Entropie

Waarom wordt de start van het Antropoceen vaak in de achttiende eeuw gelokaliseerd? Stiegler: “De mens was altijd al een technisch wezen, maar dat verandert met de verschijning van de industriële revolutie en het industrieel kapitalisme. Er ontstaat een nieuw soort maatschappij gebaseerd op verandering, verandering van de wil.” Entropie is in deze context een belangrijk begrip voor Stiegler. Het is een begrip dat stamt uit de thermodynamica en het duidt op een proces waarbij een systeem energie verliest. We bereiken de grenzen van het Antropoceen, die teweeg wordt gebracht door de enorme versnelling en verstoring van de digitale economie. We hebben juist behoefte aan een negantropie: een systeem dat zorgt voor toename van energie.

Proletarianization

Overigens is het probleem volgens Stiegler niet zozeer dat we energie gebruiken, zoals we kolen verbranden, maar het gaat om de vernietiging van kennis. Alles draait om computatie, calculatie, technologie, het managen van materie. “Dat is gebaseerd op het proces van proletarianization. Daarmee bedoel ik: de kennis wordt geëxterioriseerd. We stoppen kennis in machines. Hierdoor ontstaat een situatie van frustratie bij de mens. Die negatieve stimulans wordt beantwoord met een toename van consumptie. Dat is niet duurzaam, want de natuurlijke bronnen van de aarde zijn eindig, maar het is ook psychologisch gezien niet te dragen – met name voor jonge mensen. Dat noem ik psychokapitalisme.”

Wat kunnen we weten?

Tijd voor de volgende vraag: wat kunnen we weten? Sloterdijk: “We hebben een intellectueel regime waarin men liever een dan geen antwoord heeft. Elke fout is beter dan het gebrek aan een antwoord. Het eerste hoofdstuk van filosofie is niet: wat kunnen we weten? Maar: waarom blijven we maar doorgaan met dingen willen weten?” Stiegler werpt een ander licht op de zaak: we weten niet wat kennis is. Dat was ons eerder gegeven dankzij transcendentaal bewijs, maar vandaag de dag moeten we herdefiniëren wat kennis is. Is kennis dat wat je met een implantaat in de hersenen kan plaatsen? Is het big data? Wat moeten we doen? Wat moeten we doen? Is het onze individuele verantwoordelijkheid om de problemen van het Antropoceen op te lossen? Is er sprake van een soort schuldvraag, moeten we boeten voor wat de mensheid heeft aangericht? Sloterdijk vindt dat we de neiging hebben om gebeurtenissen te transformeren tot actors, tot personen die handelen, zodat we die voor het gerecht kunnen slepen. Het is de vraag of we de mensheid als zo’n entiteit kunnen zien, aldus Sloterdijk. Willen we ons eigenlijk wel inzetten voor een andere wereld, of wordt ons dat opgelegd? Sloterdijk beantwoordt die vraag kort maar krachtig. “Stel je een man voor die aan het verdrinken is in de zee. Hij hoort simpelweg het imperatief te zwemmen. Dat is geen superego, maar de situatie die het zelf oproept. Dat heeft niets van doen met een autoriteitscomplex.” Of het een individuele gelegenheid is? Stiegler denkt van wel, maar benadrukt dat het óók een collectieve kwestie is.

Is er nog hoop?

En dan is het tijd voor de laatste vraag, de vraag naar hoop. Is er nog ruimte voor hoop in het Antropoceen? Stiegler is niet onverdeeld optimistisch: “De waanzin neemt toe. Die toename is statistiek onderschreven. De mogelijkheid van het eind van het leven als zodanig, wordt onderdrukt en miskend door mensen.” Dan Sloterdijk, bondig: “We are better of if we are rather silent if it comes to the question of hope.”

Meer weten over deze denkers? Pieter Lemmens verzorgde op 16 juni 2016 bij Radboud Reflects een inleidend college over het Antropoceen en Bernard Stiegler en Peter Sloterdijk. Je kunt die lezing hier nog eens bekijken.

Door: Karlijn Ligtenberg