Verslag Bureaucratie is een inktvis

Bureaucratie is een inktvis | Lezing door filosoof René ten Bos
Radboud Reflects @ Festival Op 't Eiland
Dinsdag 19 juli 2016 | 19.00 - 19.30 uur | Eiland Veur-Lent, Nijmegen

René ten Bos is hoogleraar filosofie aan de Radboud Universiteit. Lisa Doeland is programmamaker bij Radboud Reflects en leidt het gesprek.

In de warmte van een laaghangende zon verzamelen zich tientallen mensen op het strandje van het eiland in de Waal. Met de voeten in het zand en een biertje in de hand wachten ze rustig de komst van filosoof René ten Bos af. Zodra hij op de houten vloer verschijnt valt het geroezemoes stil. Met op de achtergrond een prachtige ‘skyline’ van Nijmegen steekt René ten Bos van wal met een boeiend verhaal over iets dat op het eerste gezicht erg saai lijkt: bureaucratie.

Inktvis?

Bureaucratie is een inktvis is de titel van zijn nieuwste boek, dat onlangs de Socratesbeker won voor meest prikkelende filosofieboek van het jaar. Waarom een inktvis? Omdat bureaucratie alles te maken heeft met het schrift, waarvoor al ruim vijftien eeuwen inkt gebruikt wordt. Het schrift is zelfs ontstaan in een proces van bureaucratisering. Omstreeks 3500 v. Chr. werd het voor het eerst gebruikt om handelsovereenkomsten mee vast te leggen en te vervoeren. Wat toen al gold, geldt nog steeds: “Waar inkt is, is macht. En waar macht is, is inkt”, aldus Ten Bos.

Een inktvis kan inkt spuiten om een tegenstander het zicht te ontnemen. Ten Bos: “Bureaucraten zijn inktschijters: ze poepen elke dag enorm veel documenten uit, zonder dat iemand ze leest. Niemand zit op deze hoeveelheid inkt te wachten en we mopperen over ondoorzichtigheid, maar we krijgen er steeds meer van. Hoe komt dat? Bureaucratie is net als de inktvis meester in camouflagetechniek. We zien haar zelden of nooit helemaal en het blijft zo ongrijpbaar: een hyperobject.”

Bureaucratie als hyperobject

Het begrip ‘hyperobject’, geleend van de Engelse filosoof Timothy Morton, is volgens Ten Bos goed toe te passen op bureaucratie. Het is zo groot dat we het niet meer of niet in één keer kunnen zien. We krijgen er geen vat op. “Het cirkelt en krioelt om ons heen en wij zitten er midden in.” Bureaucratie is moeizaam te hanteren en sluipt langzamerhand ook in onszelf. “Wij zijn allemaal bureaucraten. De hersenen zijn een hopeloos bureaucratisch orgaan”, stelt Ten Bos.

Mens versus bureaucraat

Bureaucratie doet iets met ons als mensen. Het zorgt ervoor dat we onze menselijkheid kwijtraken. Volgens Ten Bos komen de inktschijters door hun functie in een schemerzone tussen het menselijke en niet-menselijke terecht. Ze leven in een wereld waar oorzaken en gevolgen niet duidelijk zijn en daarom kennen ze de redenen van hun eigen handelen niet. Ze worden een soort drempelwezens die zelf niet meer goed weten wie ze zijn. Innerlijkheid, emoties en vrijheid worden onderdrukt in de bureaucratie. Een voorbeeld hiervan zijn de ‘weigerambtenaren’, die homoseksuele koppels niet willen trouwen.

Bureaucratie leidt niet alleen tot een wereld van vervreemding, maar veroorzaakt ook een infectie. Een van de grootste problemen met bureaucratie is haar besmettelijkheid. Ten Bos: “Daarom moeten we anders tegen bureaucratie aan gaan kijken. Het is te simpel om voor of tegen bureaucratie te zijn omdat het zo alomvattend is”. Conclusie: bureaucratie is er gewoon. En er kleven zowel voor- als nadelen aan.

Verslag: Marijn Rutten