"We moeten ten volle inzien dat we de verkeerde kant opgaan"

De Ikeaficatie van de samenleving
Lezing door cultuurfilosoof Thijs Lijster
Dinsdag 30 augustus 2016 | 19.30 - 21.30 uur | Collegezalencomplex

Waarom voel je je af en toe zo machteloos en schuldig in deze wereld? Wat moet en kun je nu eigenlijk doen? Cultuurfilosoof Thijs Lijster schreef hierover in De grote vlucht inwaarts, een essaybundel over cultuur in een onoverzichtelijke wereld. Lijster presenteert een stevige analyse van de hedendaagse samenleving, waarin individuen zich collectief naar binnen keren.

We worden vandaag de dag geconfronteerd met een enorme complexiteit van problemen. We voelen ons hulpeloos en beschouwen deze problemen als natuurlijke catastrofes: ze zijn onoverkomelijk en een uitweg ligt buiten onze macht. Wat de mens daardoor geneigd is te doen? We keren ons naar binnen toe. Lijster: “We opteren voor de gezelligheid van de huiselijke kring, waar je nog wel het gevoel hebt dat je de wereld kunt scheppen.”

Billy-boekenkast

Dat vormgeven van de wereld om je heen is iets waar de Zweedse meubelgigant IKEA slim op inspeelde. Met de slogan design your own life prezen ze hun producten aan bij het grote publiek. “In die spreuk schuilt een belofte van geluk,” weet Lijster. “Achter die slogan gaat de veronderstelling schuil dat je in staat bent om je leven vorm te geven zoals je wil door een Billy-boekenkast of een bankstel te kopen.”

Mindfulness

Niet alleen ons eigen huis moet opgeknapt worden, maar we vijzelen ook graag ons diepste zelf op. We volgen een mindfulness-cursus, doen er alles aan om ons ware zelf te vinden. Of we zoeken de stilte en rust op door  te mediteren of op een retraite te gaan. En dat alles om op eigen houtje een uitweg te vinden uit de hedonistische, moderne en bovenal hectische samenleving, aldus Lijster.

Thuiszorgmedewerker

Die hectische samenleving is er één waar het dictaat van eeuwige beschikbaarheid dominant is. Autonomie en flexibiliteit worden enorm gewaardeerd. Ooit waren die waarden voorbehouden aan de creatieve beroepsgroep, maar inmiddels zijn ze ook realiteit voor de thuiszorgmedewerker en de bouwvakker. Lijster: “Het is een discours dat mooi klinkt, maar het is ook een schuilnaam voor een precair bestaan zonder vast contract en zonder pensioenopbouw. Zit iedereen daar op te wachten? Mensen voelen zich persoonlijk verantwoordelijk voor hun onzekere bestaan. Ze zeggen: ‘Ik ben een ondernemer van mezelf!’ en als ik geen werk heb, dan zal het komen doordat ik mijn website niet op orde heb. Terwijl er toch ook tijden zijn geweest waarin werkeloosheid als politiek probleem werd beschouwd.”

Persoonlijke besognes

Slachtoffers van deze grote vlucht inwaarts zijn volgens Lijster het publieke leven en het geloof in de maakbaarheid van geschiedenis. Niet langer maken beslissingen die betrekking hebben op de persoonlijke levenssfeer - over het huishouden, de werkverdeling en opvoeding – deel uit van het publieke debat. “Tegenwoordig zie je eerder het tegenovergestelde,” zegt Lijster, “het publieke debat raakt verzengd met persoonlijke besognes. Het eigenbelang komt boven de kritische inzet voor het gemeenschappelijke goed te staan.”

Maakbare mens

Dan het tweede slachtoffer: de geschiedenis. Lijster: “De natuur werd altijd gezien als onveranderlijk, met haar eeuwig voortdurende afwisseling van de seizoenen en de oneindige cyclus van eb en vloed. Geschiedenis, dat was daarentegen iets dat bestond bij de gratie van het menselijk handelen en daardoor aan verandering onderhevig.” De filosofen Theodor Adorno en Walter Benjamin muntten in de vorige eeuw het begrip natuurgeschiedenis om aan te geven dat de betekenissen van natuur en geschiedenis in elkaar zijn omgeslagen.  Natuur zien we tegenwoordig als iets dat door en door manipuleerbaar is. Niet tevreden met je lichaam? Dan verbouw je het toch? Ben je wat somber? Neem een pil om daar verandering in te brengen! We bewegen ons weg van de maakbare samenleving in de richting van de maakbare mens.

Albatros

We lijken bovendien te leven in een tijdperk van permanente catastrofe, zoals Benjamin dat noemt. We kampen met humanitaire drama´s, economische crises. Er is sprake van een opeenvolging van ecologische rampen. Wie kent niet het beeld van een aangespoelde albatros, zijn buik vol met kleine stukjes plastic, die hij onterecht voor voedsel heeft aangezien? De kapitalistische levensstijl laat zijn sporen na. Hoe gaan we daarmee om?

Slaafvrije chocolade

Hoe gaan we daar mee om? Lijster schetst een aantal mogelijkheden: je kunt je kop in het zand steken en ontkennen dat er iets aan de hand is. Dan is er de weg van het pragmatisch idealisme - een betere wereld begint bij jezelf. Koop slaafvrije chocolade, scheid je afval, douche kort. Maar is het niet naïef om op individueel niveau een wereldprobleem te lijf te gaan? Of je kunt je verliezen in de catastrofe, door je onder te dompelen in theorieën en films over het moment dat de wereld vergaat. We zijn volgens Lijster beter in staat om ons het vergaan van de wereld voor te stellen dan het eind van het kapitalisme.

Dialectisch pessimisme

Lijster zelf opteert voor een dialectisch pessimisme. “We moeten ten volle inzien dat we de verkeerde kant opgaan. Een zwarte blik op de wereld kan ons in beweging brengen. Woede kan tot handelen aanzetten. Het pessimisme onderscheidt zich van de catastrofilie, omdat het pessimisme niet fatalistisch van aard is. Het wordt daarentegen gestuurd door de hoop de wereld ten goede te kunnen keren en een verandering in gang te kunnen zetten.”

God’s eye view

Om die beweging op gang te brengen zijn sterke verhalen nodig, een concept dat Lijster leent van zijn leermeester René Boomkens. Lijster: “Van een sterk verhaal gaat een bepaalde werking uit, een kracht. Het is een verhaal waarin je de samenleving in zijn totaliteit probeert te vatten. Je kunt het verhaal strategisch inzetten om een bepaalde blik op de samenleving te werpen. Dat is wat het sterke verhaal op het oog heeft: een tijdelijke momentane blik werpen op geheel. Je kunt het zien als een kaart waarmee je het gebied in trekt. We weten dat zo’n god’s eye view epistemologisch gezien onmogelijk is, maar politiek gezien blijft het noodzakelijk.”

Door: Karlijn Ligtenberg