“Over de alledaagse held en de tragische Ned Stark”

Avonturen bestaan niet: Game of Thrones
Dubbelcollege door filosofen Simon Gusman en Arjen Kleinherenbrink
Woensdag 7 september 2016 | 19.30 - 21.30 uur | Collegezalencomplex RU

“Veertien jaar geleden zat ik met drie vrienden driehoog achter op de Veluwe. We vroegen ons af wat we met ons leven zouden doen. Iedereen stond op het punt te gaan studeren en we waren het over één ding roerend eens: het ergste wat je kan overkomen is geboren worden, leven en sterven driehoog achter op de Veluwe. Het leven moest een aaneenschakeling zijn van avonturen,” aldus filosoof Arjen Kleinherenbrink. Inmiddels woont hij een goede veertig kilometer bij zijn geboortedorp vandaan. In Nijmegen werkt hij met collega Simon Gusman aan een boek over avonturen. Daarover spraken de Nijmeegse filosofen tijdens de lezing Avonturen bestaan niet: Game of Thrones.

Avonturen bestaan niet

Kleinherenbrink en Gusman lieten zich inspireren door een uitspraak van de Franse existentialist Jean-Paul Sartre. In de roman De walging laat hij één van de personages zeggen dat avonturen niet bestaan. De hoofdpersoon realiseert zich dat er geen samenhang is in de wereld en dat de wereld zich niet afspeelt volgens een bepaald voorbedacht verhaal. Kleinherenbrink: “Precies daarover gaat ons project: we beschrijven hoe en waarom we verslaafd zijn aan avonturenverhalen.”

Heldhaftige structuur

Joseph Campbell is een onmisbare factor in het avonturenproject. De antropoloog concludeerde op basis van onderzoek dat alle verhalen dezelfde heldhaftige structuur kennen. Kleinherenbrink: “Van The Matrix tot Star Wars tot de middeleeuwse fabel geldt een vast stramien. Er is een persoon met een alledaags bestaan. Vervolgens gebeurt er iets bijzonders of er treedt een mentorfiguur – denk aan Gandalf – op. Die zegt: ‘Jij bent niet bedoeld voor alledaagsheid.’ De held(in) is eerst sceptisch maar al gauw volgen voortekenen die het gelijk van de mentorfiguur bevestigen. De toch niet zo alledaagse man moet nieuwe vaardigheden opdoen zodat hij opgewassen is tegen zijn onalledaagse bestaan. Na die trainingsperiode is er geheel toevallig sprake van een urgente crisis die opgelost moet worden en wat volgt is een triomfantelijke strijd die nét goed gaat. Daarna keert de held terug in zijn alledaagsheid, niet langer als doodnormaal persoon, maar als iemand waarover een verhaal verteld kan worden.”

Van mono- naar micro-mythe

Zulke avonturenverhalen worden al eeuwenlang verteld. En één ding was glashelder: die verhalen gaan niet over mij. Die ridder is een figuur waarover je best wat mocht fantaseren maar je kon niet de verwachting koesteren dat jij ridder zou worden, vervolgde Kleinherenbrink. Omdat je het ridder-zijn niet als doel kon stellen, was je ook niet schuldig als je levensloop niet die van een dappere strijder bleek te zijn. Maar die mono-mythe kwam ten einde en maakte plaats voor de micro-mythe: het idee dat we wél eigenhandig van ons leven een avontuur kunnen maken. Wij zijn de eigenaren van ons leven en kunnen het eigenhandig een avontuur laten worden.

Tragedie

Hoe zit het eigenlijk met Game of Thrones (GoT)? In die serie gaat ongeveer alles gaat fout. Schijnbare hoofdpersonen vallen bij bosjes, een plan hoeft niet altijd goed uit te pakken en het lijkt dus een breuk met de eeuwenoude traditie van verhalen vertellen. Maar GoT berust nog altijd op een eeuwenoude verteltraditie, hetzij een andere: de tragedie.

Sfynx

Wie kent niet de verhalen over Oedipus of Antigone, vroeg Gusman de bezoekers. Mythes waarin een tragische held door eigen toedoen ten val komt, zonder een noodlot dat van buitenaf op hen inwerkt. Eerst lijkt het heel goed te gaan met de tragische held, maar dan volgt toch die omslag. Zo slaat Oedipus eerst op de vlucht, hij verslaat de sfynx, wordt koning en… trouwt zijn moeder en zoekt naar de moordenaar die hij zelf is. Uit het dal waar de tragische held door eigen toedoen in terechtkomt, kan hij niet meer opklimmen.

Principiëler dan wijzelf

Hoe tragisch is GoT? Gusman trakteerde het publiek op een analyse van Ned Stark, een van de personages die, zo vertelde Gusman, “boven alles rechtvaardig is. Als hij iemand ter dood veroordeeld heeft, en zijn hoofd moet er af, dan doet Ned Stark dat eigenhandig. Het vuile werk laat hij niet door een ander opknappen. Hij is het soort mens dat zijn principes net iets verder doorvoert dan we zelf zouden doen in veel gevallen.”

Geen happy ending

Ook op het moment dat Ned Stark geroepen wordt door de koning om zijn plicht te vervullen in het zuiden van het koninkrijk, is Ned Stark weer die eervolle man die altijd zijn plicht vervult. Hij reist af naar de koning, en rechtschapen als hij is, gaat hij voor de majesteit ook nog door de knieën. Gusman: “Tot dit moment in het verhaal kan het nog om een avontuur gaan. Totdat Ned Stark een gevoelig geheim op het spoor komt, dat de koningin aangaat. Ned Stark confronteert haar. En rechtschapen als hij is, geeft hij de koningin de kans om te vluchten – je doodt immers vrouwen en kinderen niet zomaar. Het is echter zijn eigen rechtschapenheid die zijn tegenstander de kans geeft om hem terug te pakken. Ned Stark belandt in de cel en hij wordt niet bevrijd – het lijkt wel een opofferingsverhaal. Als hij op het punt staat onthoofd te worden, doet zijn dochter nog een goed woordje voor hem maar de koning is onverbiddelijk; er komt geen happy ending of last minute verbanning maar onthoofding is zijn lot. Het moge duidelijk zijn: dit is geen avonturenverhaal en Ned Stark sterft als tragische held.”

Te extreem

GoT mag dan een uitzonderlijke verhaalvorm – die van de tragedie – hanteren, eigenlijk is het ten opzichte van het avonturen-denken niet zo nieuw. Kleinherenbrink: “GoT lijkt een breuk te vormen met de traditie van verhalen vertellen, maar de tragedie is eigenlijk gewoon een andere traditie van verhalen vertellen. Je kunt de tragedie beschouwen als de inverse van het avonturen-denken. Waar het avonturen-denken suggereert dat er een kosmische structuur is met een plan dat jij kunt waarmaken, geldt in de tragedie dat je hoe dan ook door je eigen toedoen ten val komt. Tragische avonturen-denken is net zo giftig als normaal avonturen-denken. Beide soorten denken zijn te extreem.”

Door: Karlijn Ligtenberg